Әһлетдин Сөләймәновтың хәтирәләре

Әһлетдин Сөләймәновтың хәтирәләре

Әһлетдин Сөләймәновтың хәтирәләре/2-се бүлек →

Сөләймәнов Әһлей Фазлый улы Айым ейәнсәре менән. 2001 йыл 1-се бүлек Беҙҙең өй Урта Муйнаҡ ауылын икегә бүлеп ауылдың урта өлөшөндә Ҡылы-Өҫкәлек һыуына (тыҡырыҡ төшөп) йәйенке ярына текәлә. Мәгәзәй түшенән ҡарағанда уң яҡтан беҙҙең өй тора. Уны атайымдың атаһы, Мырҙагилде ҡартатайым, һалған. Бишәр тәзрәле, киң, ҙур, иркен, күтәренке ике ҡарағай өйҙәрҙе яҡын ғына ултыртып бер ҡыйыҡ менән ҡаплаған. Ишектәр ҡапма-ҡаршы, бер-береһенә яҡындар. Уртанан – солан. Бәләкәй генә келәт. Унда ураған һайын файҙалана торған әйберҙәр, көндәлек ризыҡ һаҡлана. Әсәй, атай, мин һайғауҙан эшләнгән ҙур ҡапҡа яғындағы өйҙә йәшәйбеҙ. Икенсеһе – аш өй. Бында атайҙың әсәһе Нәзифә (Нәфисә) исемле ҡәрсәй, һурәсәй Хәкимә көн күрә. Хәкимә – атайҙың тәүге ҡатыны. Ул бик ауырыу. Аяҡтары һыҙлай. Саҡ йөрөй. Йыш ҡына бөтөнләй йөрөй алмай ята. Уның иң өлкән ҡыҙы Фәтхиямал апай, шунан Нуритдин абзый, иң кесеһе әле үҫмер малай – Ғилмитдин абзый. Мәхүпямал апай минән өс-дүрт айға өлкән. Әлбиттә, ғәилә ҙур! Ғәилә кәсебе Атай – плотник, столяр, жестянщик, кровельщик, стропальщик, стекольщик, белмәгән эше үҙе юҡ! Ауыр эш арбаһа, еңел тарантас, ағас һәнәк, тырма, оҙон кәбән һәнәге, тәгәрмәс туғындары һәм арба, фургон, тарантас өсөн төрлө көбсәктәр яһай.Ҡамыт яңаҡтары, ыңғырсаҡ, төрлө фасонда эйәрҙәр эшләй. Заказ буйынса тәҙрә рамдары, тәҙрә ҡапҡастары…Әүәле кис ҡараңғы төшөү менән һәр кем тәҙрәләрен ҡапҡас менән ҡаплай торғайны. Кис шәм яна.Өйҙә нимә бар, ни эшләйҙәр, күренмәҫ ине. Ул хәҙер генә тәҙрәлә шаршау. Атайҙың эшләй белмәгән һөнәре юҡ, тиҙәр ине.Эш хаҡына аҡса урынына он, төрлө ярма, мискәләп көнбағыш майы, ит, сәй-шәкәр алып килерҙәр ине. Мин иҫ белгәндә, колхоздар бар ине. Атайға ла һин колхозға ин, единоличник булыу ярамай, тиҙәр. Атай риза түгел. Һин барыбер колхоз өсөн күп эшләйһең, ҡасан килмә, һәр нәмәң әҙер! Эш хаҡы – трудодень көндә яҙабыҙ. Шуға күрә, һиңә нимә кәрәк тағы ла, өйөңә килеп, колхозға тип иң кәрәкле нәмәләрҙе алалар, шулай булғас, һин - колхозник, тиһәләр, ысынтыллап асыулана, баҙарға китә лә, оҙаҡ ҡайтмай… Уға бер ҡасан да единоличник тигән ярлыҡ таҡманылар. Колхоз өсөн күп нәмә яһай! Баҙарға ла, хужалыҡта ла көндә кәрәкле нәмәләр яһап, тейәп китә лә һәр кемебеҙгә ниндәй кейем кәрәк, шуны, ризыҡ тейәп ҡайта. Ҡырға, колхоз эшенә йөрөмәне. Ҡартәсәйҙең төп белгән эше – ҡайын туҙынан һағыҙ яһау-ҡайнатыу. Уның ҡалын суйын ҡомғаны бар ине. Тығыҙлап эсенә туҙ тултыра ла, ҡайната. Һыу бик әҙ һала, күберәк һыйыр майы. Туҙ ҡара һағыҙға әйләнә. Ҡартәсәй ике тасҡа һалҡын һыу һала. Беҙ бөтә ауыл балалары уратып ултырып һағыҙ сәйнәп, йомшартып тәңкә яһап һыуға һалабыҙ. Бик күп тәңкәләр эшләнгәс, ҡартәсәй бөтәбеҙгә лә һағыҙ бирә. Әбей иртәгәһенә үҙ һауытына һыу һалып һағыҙҙы шунда тултырып, эргә тирәләге ауылдарға сығып китә. Фәтхиямал апайға бөтә өй эштәре ҡала: һыйыр һауыу, ашап-эсер ризыҡ эҙерләу, кер йыуыу. Эш күп! Нуритдин, Ғилмитдин абзыйҙар мал тәрбиәләйҙәр, һалабаш һалалар. Таҫма кеүек йүкә алып ат ябырға септә үрәләр. Сабата үреү өсөн нәҙек-оҙон йүкә ағасы ҡырҡып ҡабығын ҡуптарып алып ҡайталар. Бәйләм-бәйләм ҡурысты сабата үреү оҫталары һорап ҡына торалар.Баҙарға алып барыу ҙа кәрәкмәй.Тапҡан болдырын йорт кәрәк-яраҡҡа “кассирша” ҡәрсәйгә бирәләр. Сабата үргән оҫталар үҙҙәре килеп алалар. Өҫтәмә заказ биреп китәләр. Ул заманда еңел дә, арзан да, аяҡҡа тыныс, тип халыҡ сабаталарҙы бик яратып кейҙе. Сабата кейеп йөрөү һис ғәйепкә һаналманы.. Абзыйҙар хатта әҙерләп өлгөрә алмайҙар ине.Ғәилә ҙур! Әммә ғәиләлә һис бер кем тауыш сығармай. Өйҙә һәр саҡ үҙ-ара яҡшы мөнәсәбәт. Асыуланышыу, әрләшеү юҡ. Мәрхәпъямал – минең әсәй. Аш өйҙә, йәғни ҡәрсәй, һурәсәйҙәр яғында ярты иҙәндең күп өлөшөн алып станок ҡуйылған. Был станокта бик күп киндер ептәр үткәрелгән кәрҫ. Әсәй иртәнән кискә тиклем шуның эсендә киндер һуғып ултыра, йә булмаһа, кәзә ҡылынан, иләнгән сепрәктән, йөндән балаҫ һуға. Таңҡ-тоңк киндер һуғып, тоҡтар тегеп, тегелмәгән төктәрҙе атай баҙарға алып китеп һата. Һурәсәй Хәкимә ҡулынан килгән бар эште эшләй. Киндер, сепрәк иләй. Станок гел генә әсәй янында. Берәй еп өҙөлһә (ә был йыш була), ялғай һала. Ул ялғаған арала, әсәй аяҡ-ҡулын ял иттереп ала. Өй эсендә эшләмәгән кеше юҡ! Мин, Мәхүп тәҙрә тупһаһына бәйләп элеп ҡуйылған шешәләрҙе ҡарайбыҙ. Ул шешәләргә тәҙрә быялаһында туңып ирегән боҙ һыуы ағып төшөп тула. Беҙ шул шешәләр һыуын тасҡа түгеп, ҡабат элеп ҡуябыҙ.Ашау-эсеү бер көн беҙҙең яҡта булһа, икенсе көн - ҡәрәсәйҙәр яғында була. Урындыҡ тулып, уратып шау-гөр килеп үтә. Бөтә ғәилә фәҡәт бер ваҡытта ғына иртәнге, төшкө, киске ашау үткәрә. Ваҡытһыҙ бер кем тамаҡ һорамай. Беҙ, бәләкәйҙәргә, бер һыныҡ икмәк, бер туҫтаҡ ҡатыҡ! Эсәбеҙҙә үҙ эшебеҙ менән мәж киләбеҙ, ни етте шулай уйнап үткәрәбеҙ. Ололарҙың – беҙгә, беҙҙең – уларға иғтибар итеү юҡ! Мәгәзәй Мин көндә тәҙрәнән урамға ҡарайым. Өҫтә, дүң башында, япа-яңғыҙ, бейек текә ҡыйыҡлы, ҡара төҫлө ҙур өй тора. Уның тәҙрәләре юҡ. Асыҡ, аяҙ көндә тупһаһы, ишек бигенең ике арҡыры тимере, йоҙағы күренә.Ошо өй янына түбәнгә ҡарай кисен һырғалаҡ өйәләр. Мәгәзәй түше шау-гөр килә. Саналар бик шәп, тиҙ шыуа. Ҡайһы берәүҙәре йырлай-йырлай беҙҙең яндан Ҡылыға тиклем барып етә. Ҡыҙык та инде! Саналарынан ҡолап, аунап китәләр! Ҡайсаҡ бик ныҡ аунап илай-илай торалар! Танауҙарынан ҡан аға! Уға берәү иғтибар итмәй. Киреһенсә унан хахылдап көләләр. Тәҙрә аша күрәм: бына ул көшмөрәп, санаһын һөйрәп ҡайтырға йүнәлә! Ауыҙҙан да, танауҙан да ҡан аға! Ай яҡтыртҡас, күп тормай барыһы ла таралыша. Ауылда ҙур тынлыҡ! Хатта эт өргән тауыш та юҡ! Мәгәзәйҙән ары ҙур булмаған тигеҙлек. Унан – ҡыуаҡлыҡ, Һыртҡыуаҡ тип атала. Унда ҡара ерек-ҡарағай кеүек бейек, төҙ ағастар, муйыл,балан, ҡарағат, ҡара бөлдөргән, башҡа ыуаҡ ағастар… Бейек, ҡуйы үлән. Уң яғында быуат-быуаттарҙан килгән зыярат… Был Һыртҡыуаҡ араһы әҙәм үткеһеҙ шырлыҡ, батҡаҡлыҡ. Һул яҡ осонан шишмә ағып сығып Ҡылыға ҡушыла. Бер кем был ҡыуаҡтан ниндәй суғым булһа ла, бер бөртөк емеш өҙмәне, йыйманы. – Нишләп анау өйҙө мәгәзәй тиҙәр? Ни өсөн унда кеше тормай, гел бикле ишеге? – тип һорайым әсәйҙән. – Әүәле ошо өйҙө өс Муйнаҡ халҡы һалған. Тауар, аяҡ кейеме, өҫ кейеме һаҡлағандар. Арыш, бойҙай, тары ондары,ярма, сәй-шәкәр, бал-май һаҡлағандар. Аслыҡта шул әйберҙәрҙе бик йонсоғандарға, өс ауыл ҡарттары хәл итеүенсә, бүлеп ярҙамдан биргәндәр. Шуға мәгәзәй тип исем биргәндәр, - тип аңлатты. Мәгәзәй түшенә беҙ ҙә: Нуритдин, Ғилмитдин абзыйҙар, Фәтхиямал апай сана һөйрәп менеп өйөп төшәбеҙ. Өй янынан үткәндә өйҙәгеләргә сыулап ҡысҡырып үтәбеҙ! Күңелле бындай кистәр! Кис ултырыу Йәштәрҙең йоҡоһо килмәй. Тын. Матур яҡтыртып күк йөҙөндә ай йөҙә.Төн айлы, яҡты, күңелде дәртләндереп, йәш кешеләрҙе ҡытыҡлаһа ла, бушалайымға (беҙҙең заманда бер ни эшләмәй анда-бында һуҡлығып йөрөүсегә әйтерҙәр ине) урамда йөрөү яҡшы түгел! Аулаҡ өйҙә йыйылған урындар бар. Унда күңелле лә, ҡыҙыҡ та, төрлө эш менән мәшғүлдәр. Шундай өйҙәрҙең береһе - беҙҙеке. Ғәилә ҙур булһа ла, беҙҙең ишек һәр кис асыҡ-бикһеҙ. Ауыл йәштәре бик йыш беҙҙең аш өйгә тулалар. Унда күп тапҡыр киңерәк, иркенерәк, ә бит бында киндер, сепрәк балаҫ, кәзә ҡылынан балаҫ, йөндән ирҙәр кейеме сәкмән һуғыу станогы ла тора. Унда минең әсәйем иртәнән алып ҡара кискә тиклем станок эсендә ултырып туҡыма һуға. Ул бик ныҡ арый. Ни тиһәңдә, аяҡ-ҡул гел генә туҡтауһыҙ хәрәкәттә. Өйҙә ут барын күреп, хужалар ихлас ҡаршылап өйгә индереүҙәрен белеп, йәш ҡыҙҙар килеп тула! Барыһына ла урын етә. Ҡайһы кисен егеттәр ҙә тула, әммә уларҙы ла ихлас, һәйбәт ҡаршылап алһалар ҙа, башҡа килеүҙәрен тыйҙылар. Ни сәбәптәндер, әйтә алмайым! Ҡыҙҙар аяҡ орсоғо менән йөн, дебет, киндер ебе бәйләйҙәр. Ҡабаға бәйләп орсоҡ менән дә шәп иләйҙәр. Өйҙә яҡты: ике кәрәсин шәме эленгән, өсөнсөһө – мейес һикәлтәһендә. Ҡаҙан ҙур, барыһына ла етерлек аш-һыу бешерәләр. Аш ашап, сәй эсеп бер аҙ ял иткәс, тағы ш башлайҙар.Эш ыңғайында йырлашалар, унан бик төртмәле, көлкөлө таҡмак әйтәләр.Берәм-берәм бейеү башлау өсөн, тәүҙә мине төшөрәләр. Мин тасылдата баҫып ике-өс круг бейейем дә миңә әйтелгән ҡыҙға “ тып” итеп аяҡ баҫам. Башҡалар таҡмаҡлай, ә теге ҡыҙ ихлас, матур итеп бейей. Шулай итеп күңелле йыр-бейеү, эш менән мәшғүл булып төн уртаһын ауҙырып таралышалар. Урамда тағы ла тынлыҡ! Хатта эт тә өрмәй! Йәштәрҙең шағыр-шоғор иткән аяҡ тауыштарынан башға ҙур тынлыҡ. Бына ошондай кисәләрҙә мин күп йыр, таҡмаҡтарҙы, әйтелгән ҡыҙыҡ һүҙҙәрҙе отоп алам да икенсе юлы үҙҙәре булып таҡмаҡ әйтеп, бейеп күрһәтәм. Улар ҙа, беҙҙекеләр ҙә йығылып ятып көләләр. Минең өсөн бер ни түгел! Йырлап- бейеп бөткәс, үҙ урыным, һандыҡ янындағы яҫтыҡҡа, ятып торам тигәнсе уянып китһәм - таң атҡан! Ә көндәр бер – береһенән айырылмай, бер төрлө үтә бирә. Көҙгө, яҙғы, күҙгә төртһәң күренгеһеҙ ҡараңғы төндәрәҙә, ауыл барлығы ла беленмәй! Тып-тын! Шул ҡараңғыла урындыҡҡа теҙелеп ятабыҙ. Йоҡлап китер алдынан ҡарһүҙ, әкиәт һөйләшәбеҙ. Әкиәттең ҡурҡыныс унындарында юрған аҫтында ҡурҡып дерелдәшәбеҙ! Нимә менән бөтөүен көтөп, юрған-яҫтыҡты мытҡып тотоп, ҡарһүҙҙә батыр еңгәнен белгәс, иркен тын алабыҙ! Шул саҡ ҡаты эш эшләгәндәй, арып, тирләп, бышлығып ятҡаныбыҙҙы һиҙәбеҙ! Шул ҡарһүҙәр иҫтә ҡалмаған. Үҙе бер тарихи яҙма булыр ине! Бик боронғо тормошто күҙҙаллау булыр ине! Ғилмитдин абзый Мин айырыуса Ғилмитдин абзыйға һырлыҡҡанмын. Ул мине йырларға, бейергә өйрәтә. Гел үҙе менән эйәртеп йөрөтә.Өйҙә, ишек алдында, утъяҡҡыста, кәртә лапаҫында, хатта Ҡылы ярындағы мунсала- бөтә ерҙә лә! Шундағы тигеҙлектә таҡмаҡлап мине бейетә, йырлата. Ҡайсаҡ һыны ҡатып көлөп, мине күтәреп әйләнә, айпалай. Икәү шарҡылдашып көләбеҙ! Ишеткән-тыңлаған, күргән күршеләр: әллә былар аҡылдан яҙғанмы? Икеһе лә иҫәүән кешеме ни, бушалалайымға көләләр, әйләнә-тулғаналар! Сыу киләләр! – тиҙәр икән. Ҡартәсәй: – Беҙ уларҙың шулай йырлап, бейеп, уйнай-уйнай бар эште эшләгәндәренә ҡыуанабыҙ! Уларҙа эшегеҙ булмаһын, һүҙгә алып һөйләүе оят! – ти. Ғилмитдин абзый үҙе йыр-бейеүгә бик оҫта ине. – Һин мин өйрәткән “Перовский” көйөнә, Перовский бейеүен генә бейе! Башҡа бейүҙәр менән бутап быныһын да бейей алмаҫһың, - ти. Мин ул әйткәнде үтәйем. Бер ваҡыт өйҙә икәү генә инек, ул “Перовский” көйөн таҡмаҡлап бейетә. Хәрәкәттәрҙе өйрәтмәй. Мин бейеп бөткәс: үәт, маладис, гел шулай бейе! Хәҙер булды, - тине. Мин “Перовский” бейеүен өйрәндем! Атай ҡайтты Ҡояш байыған. Әле тышта ныҡ ҡараңғы төшмәгән. Әсәй усаҡ янында ниҙер бешерә. Ҡапҡа шығырҙай: унда ике сана тора. Бер кеше ҡапҡа аса.Әсәй ҡараны ла, шәлен ябынып, бишмәтен кейә-кейә: – Нуритдин, Ғилмитдин! Атағыҙ ҡайтты! – тип ҡараңғы соланға ҡысҡырып сығып китте. Тегеләр шундуҡ леберләшеп йүгереп сыҡтылар. Мин тәҙрәнән күҙәтәм: ул арала ҡараңғылыҡ ҡуйырҙы. Аттарҙы туғарып, лапаҫҡа индереп, тоҡтарҙы келәткә ташынылар. Бөтә ғәилә ҡайнаша.Аш өйгә тоҡтар индерҙеләр. Беҙҙең яҡҡа индереп ниҙер мейес янына һалған саҡта, иртәгә бүлешерһегеҙ тигән һүҙҙе ишеттем. Бөтәһе лә беҙҙең яҡҡа инеп урындыҡҡа теҙелешеп ултырҙылар. Өйҙә тып-тын. Атайҙы көтәләр. Ишекте ҙур асып тупһанан үтеүе булды, атай тайып китеп иҙәндә һуҙылып ятты. Уның һаҡал-мыйығы, ҡаштары ап-аҡ! Торорға маташа! Туң быймалар итек кеүек шаҡылдап тая! Һис тора алмай! Баҡа кеүек тарбаңлап тибенә. Уға ҡарап хахылдап көлә башланылар! Әсәй барып торғоҙорға итә. Атай баҫа алмай бит! Ҡартәсәй: – Цы-ы-ыс! Маңҡалар! Дармоедтар! А ну! Торғоҙоғоҙ! Сисендереп урындыҡҡа ултыртығыҙ! – тип бойорҙо. Нуритдин, Ғилмитдин абзыйҙар, Фәтхиямал апай уны урындыҡҡа һөйрәп килтереп ултыртып, көскә быймаларын һалдырып, яҫтыҡтар өҫтөнә һалдылар. Бөтәһе лә ипләп кенә аш өйгә сығып киттеләр. – Нисек йөрөп ҡайттың, балам? Ҡолсоға инмәнеңме? – Бик яҡшы, уңып йөрөп ҡайттым. Ҡолсомда өс көнгә туҡтаным. Аттарға ял бирҙем. Унда ни, барыһы ла иҫән-һау! Сәләм әйтеп, күстәнәстәр ебәрҙеләр! – тине атай. Ҡолсом татар ауылы. Ҡартәсәйҙең бер ҡыҙы шунда тормошта. Унан һуң атай өйҙә булмаған осорҙағы хәл-әхеүәл, мал-тыуар, ауыл тормошо тураһында һөйләшеп бөтөүгә, ашөйҙәгеләр килеп инде. Өсөһө лә яңы кейемдә. Ҡурай Атай яйлап тороп, ишеккә барып етеп ишек башы кәсәге артынан ынтылып бер таяҡ килтереп сығарҙы ла, урынына менеп, яҫтыҡтарын текәләп һөйәлеп ултырҙы һәм баяғы таяғын усы менән һөртөп сыҡты. Ошонан һуң бер осон ауыҙына ҡабып, өрөп ҡараны, төрлө тауыштар сығарып ҡарағас: – Фәтхиямал, ҡыҙым, һин башла! – тип бейеү көйө уйнай башланы. Был бейеү көйө кис ултырырға килгән кыҙҙар йырлағандан миңә таныш ине. Апай бер аҙ тыңлап торҙо ла, бейей башланы. Уның өр-яңы матур күлдәге күҙ яуын алып тора! Сәстәрен бығаса күрелмәгән формала тараған. Аяғында һары ботинка. Ҡуныстары килеп тороп оҙон! Тубығына етеп тора! Ҡуныстары һары бау менән һырмап алынған да бәйләп ҡуйылған! Ап-аҡ алъяпҡысы сәскәләр менән биҙәлгән. Бейегәндә ҡул барамаҡтары ғәжәп матур, көй ыңғайына шартлап торалар! Ул ике-өс әйләнде лә, Нуритдин абзыйға баҫты. Абзый шундуҡ һикереп торҙо ла круг яһап бейей ҙә башланы. Уның ныҡ баҫыуынан өй һелкенгәндәй булып китә! Тәҙрә сылтырап китә! Түбә-иҙән таҡталары һелкенә! Элеүле торған ике шәм ныҡ һелкенеүҙән һүнә яҙып сайҡалып ҡуя! Ҡәрсәй уны көс-хәлгә туҡтатып ултырырға ҡушты. Уның аяҡтарында тимер дағалы, оҙон ҡуныслы шәп итектәр. Өҫтөндә – яңы костюм-салбар. Аҡ кулдәктең яғаһы, түше сәскәле.Күлдәген суҡлы бау менән быуған. Үҙе бейеүҙән ҡара тиргә батты. Йыш тын ала. Башында ҡыялатып кейгән фуражка. Шарт-шорт баҫып урынына барышлай Ғилмитдин абзый алдына һыңар аяҡ менән көслө итеп баҫып китте. Ғилмитдин абзый урынынан торғанда уҡ еңел, етеҙ атлап иҙән уртаһына сыҡты. Уның аяктарында ҡупшы ялтырап торған хром итек, һәр аҙымында шығырлап ҡына торалар. Ҡапыл туҡтап, башын бер яҡҡа ҡыйшайтып ҡаушырған ҡулдары менән иҙән уртаһында кинәт деңк ҡатып ҡалды. Әйтерһең, бағанамы ни! Ни булды?- тип һорауҙарына атайға ҡарамай ғына: – Перовский ,- тине. Атай дәртле итеп “Перовский”ҙы башланы. Ул түңәрәк яһап “Перовский”ҙы бейене лә урынына атлағайны, ҡәрсәй уны туҡтатып: – Бик аҙ бейенең! Тағы аҙыраҡ бейе әле,- тип бойорҙо. Ғилмитдингә әйтеү менән атайға ла уйна тип ымланы. Ул яңынан дәртле итеп уйнай башланы. Ғилмитдин яңынан –яңы хәрәкәттәр яһап бейеп бөтәһендә ғәжәпләндерҙе! – Бына, исмаһам! Унан үрнәк алығыҙ! –тип ҡәрсәй уны арҡаһынан һөйөп алды. Теге сығып китте. Уның артынан барыһы ла эйәрҙе. Ҡурҡыу Луғырлап ҡаҙан ҡайнай. Өйгә тәмле бешкән ит еҫе таралған. Әсәй турбашта аш әҙерләп йөрөй. Мин урын-ер әйберҙәре өйөлгән һандыҡҡа терәлеп ултырҙым да атайҙан күҙ алмай уға ҡарайым. Күкрәгенә һалған йыуан, эре бармаҡтары йыбырлап ҡыбырлайҙар, эсе бер күтәрелеп, бер төшә. Салҡанан ятып, башын артҡа ташлаған, һаҡалы тырпайып тора.Яланғас үңәстә ҡуғырлайы тупайып бер түбән, бер өҫкә күтәрелә. Ауыҙ-ирендәре һис беленмәй, мыйыҡ-һаҡал бөтөнләй ҡаплаған! Ҡалын ҡаш менән сәс араһында маңлайы саҡ ҡына күренә. Шәүләһе бигерәк ҡурҡыныс! Был әллә атай тугел микән? Теге әкиәттәрҙә, ҡарһүҙҙәрҙәге ен-пәрей, йә булмаһа шайтан, юха түгел микән? – тигән уй килде миңә, ҡурҡышымдан бына-бына ҡысҡырам тигәндә әсәй мине мытҡып алып күтәреп күкрәгенә ҡапландырып йүгерә-атлай барып ишекте тибеп асты ла ҡараңғы соланға: – Барығыҙ ҙа сығығыҙ! Аш беште! – тип ҡысҡырҙы. Оҙаҡ көттөрмәнеләр тегеләр, инделәр. Ҡул сайыштылар. Атайға тас килтереп урындыҡта сайҙырҙылар. Ҡурайын тәҙрә төбөнә ҡуйҙылар. Мин һаман ғәжәпләнәм: ошо таяҡтан ниндәй матур, күп төрлө тауыштар сығара! Бына бит ниндәй ул атай, оҫта, көслө, әҙәм белмәгәнде үҙе белә! Мин ҡурайҙы беренсе тапҡыр күрҙем һәм тәүгә ишетеп бик аптыраным. Ә шулайҙа атай шикле кеше тигән уйҙа ҡалдым! Ҡунаҡтар Атай һүҙ башланы: – Иртәгәнән ныҡлап әҙерләнәһегеҙ… Мин үҙем йөрөп ҡунаҡ саҡырам. Кискә аш-һыу әҙер булһын! Ә хәҙер – йоҡларға! Ял итегеҙ! Эш күп! Мин һандыҡ янында янындағы яҫтыҡҡа яттым. Хатта ҡаты йоҡлағанмын! Уянһам, өйҙә берәү юҡ! Ҡояшлы, аяҙ көн! Кисен әсәйҙең ҡустыһы Сәфәрғәле, ағаһы Нурислам ҡатындары менән, Шакирьян ағай еэгәй менән, Түбәнге Муйнаҡтан Мусин Сөләймән, Үргауылдан атайҙың еҙнәһе Хөпбөхужа, Сахипъямал инәй, улдары Ихсан Үҙәнбаев, Әбделәхәт Әбдулғужин, тағы кемдәрҙер килеп тулды. Өйҙә шау-шыу, көлкө! Ә миңә бер көлкөлө нәмә юҡ! Түрбашта ултырам. Бер аҙҙан йырлашып та, бейешеп тә алдылар. Был ҡыҙыҡ! Атай ҡурайында ғәжәп шәп уйнай! Аптырайым! Ололарҙың ҡыҙыҡ хәбәрҙәрен тыңлап ятып торһам, йоҡлап киткәнмен!!! Мин йырлайым Һандыҡ янында йоҡлай торғас мине ҡунаҡтар бар тип тә белмәгәндәр. Мәжлестәренең күңелле сағы булғандыр. Көтмәгәндә мин көслө тауыш менән матур, асыҡ итеп йырлап ебәргәнмен. Әсәй килеп ҡараһа – мин йоҡлайым икән! Ҡунаҡтар шым булалар. Мин йырымды дауам итәм, ә улар һаҡлыҡ менән миңә ҡарайҙар ҙа икән, бер-беренә уятмаҫҡа тип ымлаша икән! Ғәжәп! Үҙем йоҡлайым, үҙем йырлайым! Ҡунаҡтар ҡалған ваҡыттарын шыбырлашып ҡына һөйләшеп таралышалар. Мине уянмаһын тип шым ғына сығып китәләр. Йоҡлаған хәлдә йырлауҙы мөғжизә күреп тыныс, әкрен тауыш менән баланың йоҡлап йырлауын боҙмаҫ өсөн, шыпырт сығып таралалар! “Кешенең йоҡлаған сағында йырлауы үҙе бер мөғжизә, уятырға һис ярамай. Хәйерлегә юрарға кәрәк”, – тиҙәр улар. Йырлап бөткәс, тыныс йоҡлауымды дауам итәм. Тик әсәйем генә эш менән арыуы етмәгән, керпек ҡаҡмай мине һағалап оҙон төн уткәрә… Һүҙһеҙ көйләп йырлауым барыһына ла бик оҡшай. Туҡтап, тыныс йоҡлағансы тыңлағандар! Иртәнсәк Уянһам һаман шул урынымда ятам. Өйҙә бер кем юҡ. Теге өйгә инһәм, бөтәһе лә урындыҡта ултыра. Сәй эсәләр. Мине барыһы ла һөйөп – яратып сәйгә ултырттылар. Ашап-эсеп туйғас, кире сығып киттем. Тәҙрәгә килеп теге таяҡҡа ҡарайым, аптырайым! Бының менән ул нисек тауыш сығара икән!? Соланда – аяҡ тауышы. Тиҙ генә һандыҡ яғына китеп иҙәнгә төштөм дә бесәй менән уйнайым. Атай килеп инде. Шаярып мине тотайым тигәйне, мин ҡастым! – У-ух! Дика-арь! – тип үҙ урынына менеп ятты. Мин бер уға, бер ҡурайға ҡарайым, уйнамаҫ микән!? Тороп ишек кәсәгенән ҡурайҙы алып уйнай башланы. Мин тыңлайым да уйлайым: нишләп тәҙрә төбөндәге ҡурайҙа уйнамай икән? Аҙаҡ ҡына төшөндөм, уныһы сатнаған булған икән! Бына шулай тәүге тапҡыр ҡурайҙы күреп, тауышын ишетеп, сикһеҙ аптыраным! Ул шундай ғәжәп оҫталыҡ эйәһе! Ул ғына белә был ҡурай тигән нәмәне! Әллә сихырсы микән?! Урынында һуҙылып ятты, күп тә үтмәне хурылдап йоҡлап китте. Оҫта һыҙғыралар Ҡылы –Өҫкәлек буйында нәҙек оҙон мәке уйылған. Уны кем булһа ла балта менән йүнәтеп тора. Төш мәлендә ярты ауыл малын беҙҙең яндан шул мәкегә ҡыуып килтереп һыу эсерәләр. Ҡайһылары аттарын һуғарғанда һыҙғыра. Быранғай өс-дүрт кеше “Су-у-у-и-и-к!” тип әсе итеп ҡысҡыра. Кемеһенеңдер тауышы ҡалын, кемеһенекелер – нәҙек, бергә ҡушылһа, бик матур тауыш барлыҡҡа килә! Хәҙер инде әйтә алам: улар тауыштары берләшеп квинта музыкаль строй барлыҡҡа килтергән йә кварта стройы барлыҡҡа килгән! Уны, әлбиттә, улар үҙҙәре лә аңғармағандар! Ғилмитдин абзый менән беҙ тыңлай торғайныҡ. Ҡунаҡтар килде Атай ашығыс кәсепкә йөрөп килергә булды.Әсәй һуҡҡан киндерҙе, үҙенең ағастарын тейәп баҙарға барып ҡайтты. Ҡайтҡас: – Бар нәмәмде лә яҡшы һатып бөттөм! Хәҙер был яғына ҡукаҡтарҙы хөрмәт итеп була! Сураштан, Ҡолсомдан өс-дүрт дуға ҡунаҡ саҡырҙым… Хәҙерҙән уҡ әҙерләнә башлағыҙ! Ваҡыт бик тиҙ үтә, - тине. Бына яҙ ҙа булды. Ҡылы яры ситендә беҙҙең мунса тора. Шунда матур урында ябыулап урын эшләп, эсенә йәш үлән килтереп түшәнеләр. Мунса яғып ебәрҙеләр, ике-өс самауыр ҡайнай. Ике-өс ҡаҙанда ит бешә. Төрлө тәм-том! Ҡунаҡтар килергә тейеш! Фәтхиямал апай, Нуритдин, Ғилмитдин абзыйҙар – ҡапҡа төбөндә. Түбән яҡтан Ҡырғыҙ яғынан күҙ алмайҙар! Мин дә, Мәхүпъямал апай ҙа ҡунаҡ көтәбеҙ. Ҡарауылда торабыҙ! Бер ваҡыт дуң аръяғынан саң күтәрелде. Был күмәк атлы арба саңы! – Саң күтәрелде! Киләләр, ҡунаҡтар киләләр!- тип сыу булып ҡысҡырабыҙ. Яр буйында ла ығы-зығы башланды. Дүңдән бер… ике…өс арба сабышып килә! Ҡу-наҡ-тар! Һыу буйынан ололар ҙа, атай ҙа ҡапҡаға килделәр. Күп тә үтмәй, атлылар ауылҡа инделәр! – Әйе, дөрөҫ! Ҡунаҡтар! – тип ғауғаландылар. Бына ҡапҡаға ла килеп еттеләр! Һепереп таҙартҡан ишек алдына дүрт арба ҡунаҡтарҙың атын етәкләп индерҙеләр. Һә тигәнсе туғарып, һалҡын лапаҫҡа индереп бәйләнеләр. Арбанан әйберҙәрҙе алып бөткәс барыһын да һыу буйына төшөрҙөләр. – А-а-ай! Бына ҡайҙа ул йәннәт! – тип йыуына башланылар. Ир-егеттәр аяҡтарын һәлендереп яр башына теҙелешеп ултырҙылар. – Эх! Бына ҡайҙа ул балыҡ һөҙөргә! Ағын да түгел! Тәрән дә түгел, шикелле! Тик бына һөҙгө генә юҡ! – Ә нишләп! Теләһәгеҙ, хәҙер һөҙгө була! Нуртин, Ғилмиттин, килтерегеҙ һөҙгөнө! – тип атай бойороҡ бирҙе. Егеттәр йүгереп барып һөҙгө лә алып килде. Тағатып ҡарап ҡунаҡтар: – Бик шәп һөҙгө! Әйҙә, төштөк! – тип ҡеүәтләштеләр. Ҡунаҡтарҙан өсәү, беҙҙән – икәү ҡаҙандарҙан өҫкәрәк барып мунсаға ҡаршы йәйенке урынға һөйрәп сыҡтылар… Ни күҙең менән күрерһең: һөҙгө тулы балыҡ! Үҙе күп, үҙе эре! Бында суртан, шамбы, алабуға, опто, йомро сабаҡ! Өс күнәк алдылар! Эре балыҡты күнәккә һалманылар! Ҡабаланып тағыла бик яй, шым ғына барып икенсегә сыҡтылар! Был юлы һыуҙан сығып бер аҙ барып һөҙгөләрен ҡаҡтылар ҙа өсөнсөгә төштөләр. – Етәр! Башҡа һөҙмәгеҙ! - тиһәләр ҙә, тыңламай ҡабат төштөләр.. Был ер тәрән! Күгәреп ята! Береһе ситтән атлай, ә икенсеһе шым ғына йөҙә. Етмәһә, һөҙгө бер урында, һыу төбөндә нимәгәлер эләкте! Тартһалар ҙа – ысҡынмай! Бер ҡунаҡ бик оҫта сумып, һөҙгөнө ысҡындырҙы. Яр башында: – Был юлы балыҡ эләкмәҫ, һөҙгө оҙаҡ эләгеп торҙо,- тиештеләр. Тегеләр ҡайҙа йөҙөп, ҡайҙа атлап һай ергә еттеләр ҙә бик ҡабаланып, шәпләп ярға ынтылдылар. Балыҡ юҡтыр, тигән кешеләр: – Фу-у-у! Бына бит! Ниндәй эре, матур балыҡтар! Ыуағын һыуға ырғытып, эреһен йыйып алдыларҙа, бө-тә-һе-лә: – Ярай! Етәр инде! Унса балыҡ нимәгә! – тинеләр. Һөҙгөнө ҡағып, сайып, ағасына урап, бәйләп ҡуйғас, мунсаға йүгерешеп инделәр. Балыҡ таҙалаусылар ҙа, балыҡ ҡурыусылар ҙа күмәк! Ирҙәр ҙә, ҡатын-ҡыҙҙар ҙа бергәләп эшләнеләр. Хатта хуш еҫ бөркөп торған йәшел үлән түшәлгән лапаҫҡа инеп берәр бәләкәй стәкән һыу эсеп өлгөрҙөләр. Шул тиклем тиҙ бер болот сыҡты, ҡай ерең иҫән ҡалырмы! Ғәжәп көслө, эре тамсылы, аяҙ күктән ямғыр яуа башланы. Лапаҫтан бик тиҙ сыҡтылар. Сыулашып бик тиҙ, бер ни ҡалдырмай, өйгә, утъяҡҡысҡа, соланға, ике өйгә ташып бөттөләр. Ярай әле, атай, ағай, апайҙар беҙ йәшәгән яҡҡа өҫтәл, ширлек - скамейка, бүкән – табуреткалар ҡуйып бөткәйнеләр! Мәжлес. Тағы ҡурай Ҡараңғы тиҙ төштө. Тәҙрә ҡапҡастарын ябып өс элмәле шәм яндырҙылар. Өйҙә яҡты. Әле мәжлес яңы ғына башланғайны, бер кеше: – Һай-һай! Минһеҙ ҡунаҡ булмаҡтар! Тәки килеп еттем! – тип ҡысҡырҙы. – Әйҙүк! Әлмәс ағай! Әйҙә, рәхим ит, Әлмөхәммәт ағай! Уны ҙурлап урынлаштырҙылар. Был кеше Ғәббәс ауылынан һурәсәй Хәкимәнең туғаны. Уйын-көлкө ҡыҙа. Берәүһе: – Фазтин ағай! Ҡурайыңды уйнап ебәрһәңсе, бейеп алырҙар ине! - тине. Атай ишек башынан ҡурайын алды. Әлмәс-Әлмөхәммәт камзулы аҫтынан ҡынын сығарып, унан өс-дүрт ҡурайын алды. Ҡурайҙырының тауыштарын ҡысҡыртып ҡаранылар ҙа, бейеү көйөн башланылар. Ғилмитдин абзыйҙы саҡырҙылар. – Перовскийҙы уйнағыҙ! Ҡурайсылар уйнай башланылар. Ул тыңлап алды ла, бар кешене ғәжәпләндереп оҫта бейеп, бер ҡунаҡты саҡырҙы. Эй, мәжлес күңелләнде! Ҡыҙҙы! Бейеүселәр береһе артынан икенсеһе сығып ҡына торалар! Мәргән менән Лил Уйлаған инем: атайҙан башҡа ошондай матур итеп моңло тауышлы ҡурайҙа бер кем уйнамай, фәҡәт атай ғына белә тип! Башҡа бер кеше лә ҡурайҙа уйнай белмәй, сөнки ҡурай ғәжәп аптырарлыҡ ҡатмарлы! – Айырым оҫталығы ғына булған кеше уйнай ала! – Ҡурайҙа һәр теләгән кеше уйнай алмай шул! – тиештеләр ҡунаҡтар. Ғилмитдин абзый барыһын да үҙенә ҡаратып бейегәндә, бер ҡунаҡ урынынан тороп сығып китте. Уның артынан бер ҡатын эйәрҙе. Ғилмитдин абзый бейеүен дауам итә. Мәргән бик матур ике яғы ла аҡ-ҡара төймәләр менән биҙәлгән ҡумтаны индерҙе. Ул ҡумтаны ҡайыштар менән яурындарына элгән. Төймә – һиҙәптәрҙән бармаҡтары менән йөрөтә. Ғәжәптән ғәжәп, бығаса ишетмәгән, күрмәгән йәшниктән тауыштар сығарып, әҙәм аптыратып, ҡурайға ҡушылып Перовскийҙы уйнап ебәрҙе. Был мәжлестәгеләргә әйтеп оҡшатмаҫлыҡ дәрт өҫтәне! Уны “баян” тип атанылар! Лил Ситтән килгән ҡунаҡтар бер тауыштан: – Лил, бейе! – тип һорап ҡул саптылар. Уларға беҙҙекеләр ҙә ҡушылдалар. Мәргән Лилгә бер генә ҡарап алды ла икенсе көй уйнай башланы. Ҡурайсылар туҡтап, тыңлап алдыларҙа Мәргән менән ҡушылып уйнап ебәрҙеләр. Гөж килгән халыҡ кинәт тынды. Лил бейей башланы. Уның шундай төҫкә һылыулығы, матур кейеме, сәстәре айырылып тора. Бына Лил бейе башлауы булды, бөтәһе дә тынды. – Бындайҙа төҫкә-башҡа һылыу, оҫта булырмы? Хоҙай был ҡатынға барында өйөп биргән”, – тиештеләр. Уға һоҡланмаған кеше булманы! Тышта, тәҙрә ҡапҡасы ярыҡтарынан ҡараған ҡатын-ҡыҙ, йәштәр ҙә: – Бындай ҡунаҡтарҙы, уйынды бығаса күргән юҡ,- тип ихлас ҡаранылар. Ниндәй кәмит! Этәрешеп, төртөшөп әрләшәләр ҙә икән! Йәйге төн ҡыҫҡа! Таң ата! Яҡтыра, ҡояш ҡалҡа башлай. Шул саҡ көскә туҡталышып, ял итергә таралышылар. Төштән һуң. Уйын Ҡунаҡтарҙы саҡ йыйып, төш ауҙырып Сәфәрғәле абзыйым – әсәйемдең бер туған ҡустыһы, Нурислам – әсәйемдең бер туған абзыйы, Шәкирйән – уларҙың күршеһе, бергәләп һый әҙерләгәндәр. Сит ҡунаҡтарҙың ваҡыттары тар, шуға бергәләшкәндәр. Сәфәрғәле абзыйымдарҙың өйө ауылдың түбән осонда, аҫҡы рәттән, ә Нурислам олатайҙар юл аша иң оста йәшәйҙәр. Нурислам олатай рус-япон һуғышында ҡатнашҡан. Сатан.Шулайҙа Бөйөк Ватан һуғышына алдылар, трудармияға. Шунда донъя ҡуйған. Шәкирйән ағай һуғыштан ҡайтманы. Сәфәрғәле абзыйым да ҡайта алманы. Киң ишегалды тап-таҙа! Дүрт-биш урында бағаналарға шәм элгәндәр. Өҫтәл ошонда уҡ әзерләнгән. Нисек кенә иртәрәк тип ҡабаландырып ҡараһалар ҙа, ҡараңғы төшә башланы. Кәртә артында дүң. Уның аҫтында – тал, өйәнке, ерек ағасы ҡыуаҡтары менән уратып алынған күл. Күлде шулай уҡ бик эре ҡамыш уратып алған. Күл Өҫкәлек-Ҡылы менән нәҙек кенә “ҡолаҡ” менән олғашкан. Кис була башлағас, унда-бында баҡалар баҡылдай башланы. Төрлө ваҡ ҡоштар, һандуғас та бар, кәкүк ҡысҡыра. Оҙаҡламай шаулап торған ҡош-баҡа тауыштары шул тиклем көсәйҙе! Хатта һөйләшергә тауыш алдырмайҙар. Уҫал бызылдап бик күп серәкәйҙәр һөжүм итә башлағайны, алдан әҙерләнгән тиҙәк өйөмдәренә үрт һалдылар! Был үрттәр ялбырлап янмай, быҫҡып ҡына яталар, куп, ҡуйы төтөн сығаралар! Төтөндән серәкәйҙәр ҡасты, ҡунаҡтар тынысланып ҡалды. Хөрмәт башланды Өҫтәлдәр тулы ашамлыҡ! Хатта ят ризыҡ та бар! Мәжлес ойошторолған урын яҡтыртылған. Мәжлес түңәрәк эсендәме ни! Уның сиктәре ҡараңғылыҡ менән уратылып алынды. Ә тегендә, ҡараңғылыҡта, кем йөрөй, нимәләр эшләй, билдәһеҙ. Әммә ҡараңғылыҡ эсендә ауыл кешеләре ифрат күмәк! Бер тауыш-тын юҡ! Ултыралармы, торалармы – күренмәйҙәр. Яҡтылыҡ эсендә хужалар, ҡунаҡтар үҙ һый-хөрмәте, уйын менән булалар. Уларға бер кем яҡынламай, сыуалмай. Тауышланмайҙар! Әйтерһең, ҡараңғылыҡта бер кем юҡ! Ваҡыт үтә килә, ҡунаҡтар һәм хужалар киң ишегалдында бергәләп бейешкәндә, батырырыҡ ауылдаштар ҙа күмәк бейеүгә ҡатнашып киттеләр. Түңәрәк киңәйҙе! Бейеүселәр сикһеҙ күбәйҙе. Байтаҡ ваҡыт бейешкәндән һуң музыканттар туҡтаны. Һыу буйында тынлыҡ! Ҡош-баҡа тауышы ла юҡ! Ҡунаҡтар үҙурындарына атлай башлау менән ауыл кешеләре һеперелгәндәй яҡтылыҡтан ҡараңғылыҡҡа инеп юғалды. Таң ата. Ҡунаҡтар хужаларына ҡайтырға сыҡты. Мәргән баянда уйнай-уйнай бара. Уның тирә яғынан ауылдаштар ҙа йырлап бара. Беҙҙең ҡапҡаға еткәс туҡтап, зыу килеп бейешеп таралыштылар. Үргауыл – Ҡужаған Төшкә яҡын ҡунаҡтар ашап-эсеп тормай күрше Үргауылға киттеләр. Унда Үҙәнбаев Хөпбөхужа олатайым, атайҙың бер туған еҙнәһе, Сахипъямал инәйем Нәзифә ҡартәсәйемдең ҡыҙы, Әбделғужин Әбделәхәт, тағы кемдәрһер бер булып Хөпбөхужа олатайҙың ҡарамалар һалҡынында өҫтәлдәргә ашамлыҡтар ҡуйғандар. Ҡырғыҙҙан Мусин Сөләймән еҙнәйҙәрҙеңдә һыйы ошонда. Ҡунаҡтар ҙа, хужалар ҙа һис арыу тойғоһо күрһәтмәй, мәжлесте бик киң, күңелле үткәрҙеләр! Айырыуса иҫемдә Әбделғужин Әбделәхәттең бейеүе иҫтә ҡалды. Ул киң яурынлы, оҙон буйлы, йыуанлығы ла бар, бейергә төштө. Уның оҙон ҡулдары, эре бармаҡлы устары, ә устары ниндәй киң, ҙур! Уның көслө булыуы, батыр, тыра һүҙле булыуы тураһында бөтә ҡиәфәте әйтеп тора. Ул төшөү менән кешеләр шаулашып устарына һуға башланы. Әбделәхәт ағай ҙур күҙҙәрен аҡайтып, ҡулдары киң ҡоласлы бөркөтмө ни йәйеп түңәрәк яһап сыҡты ла бик шаян бейей башланы. Шундай серьезный ауыр кәүҙәле кешенең шулай еңел, етеҙ йөрөүе аптыратты! Шаян хәрәкәттәр менән бейеп бейеп бөткәс, ярты биленән бөгөлөп, иңкәйеп осаһын уңлы-һуллы ҡыйшаңлатып үҙ урынына китте! Ҡарап торған халыҡ, ҡунаҡтар уның һуңғы шаянлығынан эстәре ҡатҡансы көлөп, көслө ҡул сабыуҙар менән оҙатты! Ҡайтыу Ҡунаҡтар урындарынан тороп һәр береһенә рәхмәттәр әйтеп ҡайтырға ҡуҙғалдылар. Тыңлашманылар. Оҙатыусылар Сөләймән күпере тигән ергә тиклем ҡурай, баянға ҡушылып йырлап килделәр. Ошо ерҙә туҡтап тағы ла хушлашып, беҙгә килдек. Ишегалдында аттар егелгән, әйберҙәр һалынған! Ҡунаҡтар үҙ арбаларына ултырҙылар ҙа ҡуҙғалып сығып киттеләр. Ҡапҡанан сыҡҡас, әгәр беҙ бына ошолай эшләмәһәк, һеҙҙән айырылып бөгөн дә ҡайта алмаҫ инек, тиештеләр. Һаман рәхмәттәр әйтә-әйтә китеп тә барҙылар! Беҙ уларҙы остағы дүңде ауғандарынса, күҙҙән яҙғанса ҡарап ҡалдыҡ.Ҡартәсәй күҙ йәштәрен һөртә-һөртә өйгә китте. Лил менән Мәргән Ҡолсом ауылынан, уның ағай-энеләре икән! Сурашҡа ҡунаҡҡа Ҡыр эшен башҡарып, бесән сабып, ташып-өйөп ҡуйҙылар. Төп эш эшләнде, инде Сурашҡа ҡунаҡҡа барырға әҙерләнер кәрәк, тип атай бөтәһен дә иҫкәртеп ҡуйҙы. Сураш ауылындағы Лотфулла тигән олатайҙарға барабыҙ икән. Ул беҙҙә ҡунаҡта булғайны. Бер арбаға атай, әсәй, мин, икенсеһенә - ҡәрсәй, һурәсәй, Фәтхиямал апай, Нуритдин абзыйҙар тейәлеп юлға сыҡтыҡ. Өҫкәлек – Әндреевкә тигән урыҫ ауылына килеп юл ситендәге ҡоҙоҡ янында туҡтаныҡ. Ҡоҙоҡтоң тирә-яғы батҡаҡ, ҡойо! Шул ҡойола болғанған йәнлектәрҙе тәү тапҡыр күреп ғәжәпләндем. Был нимә ул, тип һорайым: – Сусҡа балалары менән, - тип аңлатып рәхәтләнеп көлдөләр. Элеүле торған күнәкте ҡоҙоҡҡа төшөрөп һыу сығарып эсеп алдыҡ та артабан киттек. Бер соҡорҙо ҡырлап теҙелгән өйҙәр – урыҫ ауылы икән. Уны Аптрагановка тиҙәр, был ауылды ла үтеп киттек. Ҡалай ҡыҙыҡ! Өҫкәлек тигән ауылға ҡаршы бейек, текә тау. Ул тауға уратып ҡаҙып арба юлы яһағандар. Тауҙың иң бейек, ослайған урынында өй һалғандар. Был өй беҙҙең ауылдан да күренә бит, тим. - Их, шилма! Һин уны күреп йөрөгәнһең икән, - тиҙәр. Андреевканың осонда беҙ барған юлдың һул яҡ ситендә ғәләмәт матур йорт төҙөгәндәр. Тирә яғын тимер рәшәткә уратҡан, һәр береһендә крест ҡуйылған. Ҙур йорттоң ҡыйығында түңәрәк өҫтөндә лә крест, ә урталағы ҙур түңәрәктең өҫтөндә иң ҙуры. – Ә нишләп ул шулай? Ә кем унда ҡысҡырып йырлай? Әллә унда ла ҡунаҡтармы? – тип төпсөнәм. – Ю-юҡ! Был урыҫтарҙың сиркәүе, уның эсендә күмәкләп намаҙ уҡыйҙар. Гел урыҫтар унда… Мин быға бик ныҡ аптыраным һәм бүтән бер нәмә лә һорашманым. Кршәник Бер аҙ барғас текә дүң башында туҡтаныҡ. Һул яғыбыҙҙа ҡыҙыл кирбестән оҙон ғына, бейек йорт тора. Уның да түбәһендә ҙур түңәрәк тимер ҡалай, уныңосонда ғәжәп ҙур крест.Был йорттоң бер яғындағы ҡапҡаһы асыҡ. Кеше күренмәй, ә тауыш көслө. Беҙ дүң башында артҡы ике тәгәрмәскә ағас-мажар тығып төшөргә әҙерләнгән саҡта: – Ана! Түбәндә бер урында кешеләр ниндәй күмәк! Алай-былай сайҡалып тегеләй-былай йөрөйҙәр! Ана бер яҡта һатырға килтерелгән ат өйөрө, бирерәк һыйыр малы! Ә һул яҡта – һарыҡ, кәзә, - тип атай күрһәтеп алды. Текәне төшкәнсе ике артҡы тәгәрмәс һыҙылып өйрөлмәне. Мажаларҙы алғас, атай бер ҙур ҡапҡаға туҡтап үҙе инеп китте. Күп тә үтмәй ҙур ҡапҡа ике яҡҡа асылып китте. Таҙа һеперелгән киң ишегалдына индек. Беҙҙе бер ир менән ҡатын ҡаршы алып: – Әйҙәгеҙ, әйҙәгеҙ өйгә! Эҫелә арып киткәнһегеҙҙер!- тип өйөнә индерҙеләр. Беҙ ни күмәк кеше, өйҙө тултырҙык та ҡуйҙыҡ! Икенсе бүлмәләре ҡараңғы, һалҡын. Шунда саҡырғайнылар, беҙҙекеләр юҡ та юҡ , баҙарға барабыҙ, тип сыға башланылар. Был урыҫ мәрйәһе менән минең әсәй иркен һөйләшә. Көлөп тә ебәрәләр. Өҫтәлгә самауыр ҡуйһалар ҙа, әсәй мине етәкләп урамға алып сыҡты. Ни бары киң, саңлы юлға сығыуыбыҙ булды, ҡайнап торған кешеләргә текәлдек. Зәғифтәр Беҙ туҡтаған ерҙә түбәле оҙон таҡтанан эшләнгән урындыҡ һуҙылған.Унда һуған, ҡыяр, ҡарбуз-ҡауын, күнәк-күнәк муйыл, балан, ҡабаҡ, кәбеҫтә, борсаҡ ҡуҙағы менән, тағы әллә нимәләр теҙелеп киткән. Кеше күплектән көс-хәл менән юл йырып үтеп йөрөй. Эй, көслө итеп кеше ағымы этәрә башланы! Ҡолаһаң – тороу юҡ! Тапалып үләһең! Әсәй мине бер ҡулы менән күтәрҙе лә көскә икенсе ҡулы менән бағананы уратып йәбешә һалды, шулайтып ҡына бер урында тотоноп ҡалдыҡ! Күп тә үтмәй ике ирҙең йырлаған тауышы ишетелде, әкренләп беҙгә яҡынайҙы. Бер саҡ стена кеүек теҙелгән кеше өйөмө беҙгә яҡынлаша башланы. Өйөмдөң уртаһында бер кеше таҡтаға ултырған, дүрт тәгәрәмәсле арбаһын ике ҡулы менән этеп йөрөтөп килә. Уның ике аяғы ла юҡ. Ҡулдары күн бейәләй эсендә. Муйынына моҡсай эленгән. Кешеләр аҡса, тағы нимәлер шунда тыға. Уның артынан нәҙек оҙон кеше, түше асыҡ күлдәктән, салбары күн кеүек ялтырап киткән! Сәсе текә тора! Ап-аҡ! Уның да муйынында ике моҡсай. Яй ғына киләләр, йырлаәҙар, ниҙр һөйләҙәр. Икеһе лә рус-япон һуғышында зәғифләнгәндәр! Уларҙы күреп кеше илай! Ҡыҙғаныстар!. Халыҡ баҫымын әсәйем көс-хәл менән түҙеп, тотоноп торҙо фәҡәт уң ҡулы менән! Һулында – мин! Кеше ағымы һирәгәйгәс, беҙ иркенләп тын алып, бушаған ерҙән юл ярып кире әйләнеп әлеге “знакум”дарға килдек. Шул арала беҙҙекеләр барыһы ла ҡайтты. Сәйгә туҡтаманыҡ. Сурашҡа киттек. Шулай итеп баҙар күреү урынына калекаларҙы күреп уфтандыҡ ҡына! Осрашыу Кршәндән сығып күп тә үтмәнек атай атын тал өйөмдәре араһынан ялансыҡҡа сығарҙы. Бында сурашҡа барған беҙҙең ҡунаҡтар икән. Һөйләшеү буйынса ошонда осрашып-йыйылып, бергәләп Сурашҡа инергә икән! 5-6 арба ҡунаҡ йыйылдыҡ. Бары ла һөйләшеү буйынса ваҡытына килгән! Ауылға ингәндәаттарҙа шәп йүгертеүҙән көслө саң күтәреп киләбеҙ. Ауыл уртаһы тирәһендә беҙҙең атбашынан алып бер ишегалдына индереп, рәтләп туҡтаттылар ҙа аттарҙы әллә нисә кеше туғарырға, йыйыштырыға тотоноп һә тигәнсе беҙҙе оҙон бер өйгә индереп, өҫ кейеме һалдырып, йыуындырып өйгә индереп ултырттылар. Бында мин көтөп эҙләгән Мәргән менән Лил дә бар. Быға мин ҡыуанам! Лил беҙҙең янға килеп китте. Шат! Һөйләп һүҙе бөтмәй! Ул татарса һөйләшә. Ҡунаҡ өйө Өҫтәл артына ултырттылар, сәй эсәләр! Ҡунаҡтар теүәлләнгәнсә, тиҙәр. Хужа Лотфулла поднос менән бәләкәй генә рюмкалар йөрөтөр булғайны ла һәр яҡлап тыйып, эсермәнеләр! Ни өсөн эсертмәйҙәр? Аптырайым! Ике ҙур киң өй. Уртанан еңел ишек. Ике яҡта ла өҫтәлдәр, ултырғыс, ширлек-бүкәндәр! Ҡунаҡтар теүәлләнде, тип хәбәр иткәс, һәр кемде, хужа беленеүсе, урынлаштырҙылар. Беҙҙәге кеүек халыҡ күп. Бары ла урынлашҡас, хужа Лотфулла мәжлесте асып ебәрҙе! Уның билгеһе өҫтәлдәге ябыуҙарын алыу! Ошонан һуң ашау-эсеү китте! Тыш ҡараңғы! Өй яп-яҡты! Байтаҡтан һуң Әлмөхәмәт олатай , атай, тағы бер нисә кеше бергә ултыртылған икән, ҡурайҙа уйнап ебәрҙе! . Уларға мәргән, тағы берәү – 2 баян, 2-3 тальян гармундар ҡушылып бына ғәжәйеп матур, дәртле музыка уйнай башланы. Берәм-берәм бейнүселәрһе бейеттеләр. Лил, Фәтхиямал апайҙар, Ғилмитдин, Нуритдин абзыйҙар, ят ҡатын-ҡыҙ, йәш егеттәр бейене. Бер аҙҙан оло кешеләрҙе бейетә-йырлата башланылар. Бейеүселәрҙән иң шаян, күңелле итеп фәҡәт Әбделғужин Әбделәхәт ағай булды! Уны 2-3 тапҡыр бейетеп бейеүгә йомғаҡ яһвнылар, йәғни әлегә туҡтанылар! Ошонан һуң мин әсәй ҡулында йоҡлағанмын! Сығарып һалғандар! Икенсе көн Тәүге оҙон өйгә йыйылдылар. Фәлән-фәлән кешеләрҙең һый-хөрмәте тип әйтеп торалар. Мәжлес көнө буйына дауам итте. Был көндө музыканттар :-ҙ кеше: 3 ҡурай, 2 баян, гармунсылар! Ҡунаҡтарға һис ыңғырҙашып ултырырға ваҡыт юҡ! Уйын бик көслө! Бөтәһе бергә тип-тигеҙ, матур, дәртле уйнайҙар! Шуға ла бейеүселәр ҙә, йырсылар ҙа исемдәрен әйтеп башҡарталар. Хисабы юҡ! Иртәнсәк башлап кис булыуын да, ҡараңғы төшөүен дә һиҙмәй ҡалдылар! Ҡунаҡтар төнөн генә таралышҡандар! Өсөнсө көн Өсөнсө көн фәҡәт Лотфулла йортондағы мәжлескә. Ҡунаҡ итеүселәр һис арыу һиҙҙермәй. Мәжлес дәртле, күңелле үтә! Был көндө мәжлес урталарында Лил апайҙың яңғыҙ йырлауын һоранылар. Ул инәлтмәне. Уртаға сығып баҫыуына янына мәргән баяны менән килеп баҫты. Лил йырлай, мәргән уйнаә! Бөтә мәжлес халҡы уны ҡат-ҡат хатта һуңынан инәлеп тигәндәй йырлатып тынысландылар! Лилдең һылыулығы тураһында “ҡурсаҡ кеүек” тиҙәр, ә тауышы – бындай моңло тауышты ишеткәнебеҙ юҡ, тиҙәр. Улар көскә үҙ урынына ултырҙы. Ғилмитдин абзыйҙы саҡырҙылар! Ул аҡ күлдәктә, ҡара костюмда, хромовый итектән. Яланбаш. Сәстәре, әйтерһең, яһалма сәс кейҙергәнме ни?! Ҡап-ҡара, ҡуйы, артҡа таралған, әммә түңәрәк булып ныҡ үҙенә килешеп тора. Икерәт бейеттеләр! Аяғы аҫтына ташланған аҡсаларҙы хужа ҡатыны йыйып алып кеше алдына саҡырып тапшырғас, тағы бей, тип бейттеләр, әммә был юлы оҙаҡ бейемәне, бер-ике түңәрәк эшләне лә, рәхмәт әйтеп. сығып китте. Мин бейейем Лил апай урынынан тороп: – Ағайҙар, апайҙар! Әҙ генә тынлыҡ! Өйҙә тып-тын ҡалдылар. Ул дауам итә: – Мин күптән ҡарап, һоҡланып ултырам! Әсәһе тубығында ултырған бәләкәй малай ҡошмо ни, талпынып, ынтылып, осорҙай булып талпына! Әйҙәгеҙ, шул баланы бейетәйек! – Әйҙәгеҙ, бейетәйек! – тип ҡул сабалар. Мин куренһен өсөн бик тиҙ ике өҫтәлде беркетеп ултыртып клеенка яптылар ҙа мине шул өҫтәлгә баҫтырҙылар. Бейейемме мин, юҡмы, уны һорамайҙар ҙа. Мин өҫтәлгә баҫҡас, бары ла тынды. Ике баянсы ғына уйнай башланы. Көй миңә оҡшамай! – Йә, башла инде!- тиҙәр. – Перовский булмағас…- тием. – Һай, һай! Хатта көй ҙә һайлай белә икән! – тип көлөшәләр. Бөтә музыканттар “Перовский”ҙы уйнай, кешеләрҙә – йылмайыу. Шул саҡ ишек яңағына Ғилмитдин абзыйым килеп торҙо! Мин “Перовский”ға бейей башлағас, кешеләр береһе- береһен тыйып, көлөү-һөйләшеүҙәрҙе бөтөрҙөләр! Ялан аяҡ клеенкаға таҫылдата баҫып, абзыйым өйрәткәнсә, “Перовский”ҙы бейеп бөтөп туҡтап торам. Халыҡ та тын! Кинәт ҡул сабыуҙар, өҫтәлгә ваҡ һәм ҡағыҙ аҡсалар яуа башланы! Минең аҡсаға иғтибар юҡ! Әсәйем алдына йүгерҙем! Йүгереүем дә ҡыҙыҡ күренгәндер, шау-геү килеп, бер ағай күтәреп алды ла: – Икенсегә бейеһен инде! – тип ҡысҡыра! Тәки икенсегә бейеттеләр! Ишек яғынан урынһыҙ баҫып торған кешеләр тағы өҫтәлгә аҡса ташлайҙар! Минең унда эшем юҡ! Лил апай килеп күтәреп алды ла, тышҡа сығып киттек. Тышта туғандарым да ихлас яратып, һөйөп, маҡтап алдылар! Ә мин: – Бер ни булманы... Нишләп миңә улай итәләр икән, - тип тыныс ҡына үҙ яйыма йөрөйөм. Лил апай менән урамға сыҡтыҡ. Ул мине күтәреп алды ла урам буйлап алып китте. Ауылдың лавкаһына индек. Лил апай кейҙереп ҡарап теүәтәй, күлдәк, костюмчик салбары менән, ойоҡ-носки, ялтырап торған тап-таман ботинкаларҙы алды. Өҫтөмдәгеһен төрөп алды. Лавканан мин атлап сыҡтым. Урам буйлап ҡайтҡанда ла етәкләшеп ҡайттыҡ. Ишегалдына ингәс, бер ҡайҙа ла китмә, йөрөмә, юғиһә бик-бик насар булаһың, тип өйгә инеп китте. Систергән кейемемде бер картуф огороды яғына ташлап киттек. Мин юғалдым Ишегалдында бергә уйнарлыҡ бер кем юҡ! Арбалар араһында йөрөнөм-йөрөнөм дә ҡапҡа тышында урам буйлап аҡҡан бәләкәй генә йылғала булышып ултырҙым. Ул да ҡыҙыҡ түгел. Кире арбалар араһында йөрөй торғас, һарай яғында тау кеүек ҡыразланып ятҡан ҡара-һары тупраҡтарҙы күрҙем дә шул “тау” янына килеп ҡарап торҙом. Бер яғынан уның башына менергә юл юҡ. Бер яҡтан һарай, икенсе яҡтан келәт стенаһы! Тырмаша-тырмаша “тау” ҡыразына күтәрелеүем булды, ер ишелеп аҫҡа ҙур, дүрткел соҡор эсенә ҡойола башланы. Мин кире ҡыраз башына күтәрелергә тырышһам да тупраҡ менән бергә түбән оса башланым. Ҡаты һуғылғанымды белеп ҡалдым. Унан нимә булғанын белмәйем. Мәргән табып, баҫҡыстан төшөп күтәреп сыҡҡан! Мин уны ла белмәйем! Мине юғалтып ауыл, һыу буйҙарынан оҙаҡ ҡына эҙләгәндәр! Таба алмай аптырағандар. “Тау”ҙа минең эҙҙе күреп Мәргән дүрт-биш метр тәрәнлектә табып мине иҫһеҙ көйөнсә алып сыға. Быны күргән Лил мине үлгән тип, иҫенән яҙып йығыла! Мәргән бик тиҙ бер атҡа атлана ла Петровск -Кршәник балнисына саба. Врач арбаһына ултырып сығырға тигәндә генә өлгөрә. Врач тыңлай ҙа күсеренә: давай Сураш лошадь гоняй вскачь, ти. Сураштан Кршәниккә тиклем өс саҡрым! Тиҙ килеп етәләр! Мине ҡарай врач, Лил апайҙы. Уны иҫкә килтерәләр. Ә мине врач -дохтур үҙе көскә иҫкә килтерә! Иҫемә килгәндә, бөтә тәнемдә ауыртыу, баш әйләнә. Кискә тиклем үҙебеҙҙең ғәҙәти хәлебеҙгә киләбеҙ. Был, әлбиттә, ҡунаҡтар хозорон боҙған! Рәтләнгәсбеҙ, бөтәһе лә ҙур күтәренкелек менән мәжлес башлайҙар! Төш ауыуға ҡунаҡтар таралыша башланы. Өйҙә Иртәнсәк уянһам, үҙебеҙҙең өйҙәмен! Тып-тын! Тышҡа сыҡһам, утъяҡҡыс һалҡынында күмәкләп сәй эсәләр. Миңә иғтибар итмәйҙәр. – Тамаҡ туйҙырығыҙ ҙа ағас-ташты ҡарағыҙ. Әлегә башҡа эш юҡ, - тип атай команда бирә. Сәйҙән һуң барыһы ла үҙ эштәренә тотона. Ғәҙәт буйынса мин гел Ғилмитдин абзыйҙан айырылмай бергә йөрөйөм. Ул мине бейергә өйрәтә! Хәҙер мине Хәсән хуторы урыҫтары кеүек бейергә өйрәтә.Мин тиҙ отоп алам. Ул мине ҡосаҡлап алып, бына шулай гел отҡор бул, - ти, ҡыуана! Кистәрен аш өйҙә бөтә балалар бергә ятабыҙ. Әкиәт-ҡарһүҙ һөйләйҙәр. Дейеү, мәскәй әбей, шайтан-ен тураһында – ҡурҡыныс! Әлдә батырҙар, оҫталар бар, һәр саҡ еңеп сығалар! Атай кемгәлер рам, һәнәк, балта һабы эшләй. Әсәй станок артында киндер һуға. Кисен йәштәр тула. Улар ҡул эштәре менән була! Шулай бер төрлө көндәр үтә. Абзыйҙар Оҙонкүлдән (Өҫкәлек һыуының бер өлөшө шулай атала, сөнки һыу күлдәге кеүек тын. Ағыуы һис беленмәй) һалабаш сығарып юкә һыҙырып алдылар. Ике-өс һалабаш эсенән суртан, шамбы балыҡтары сыҡты! Юкәнең ҡабығын киптерергә һалып ҡайттыҡ. Ете-һигеҙ көндән ебәк кеүек юкә төрөп алдыҡ, ә ҡабыҡтарҙы ҡат-ҡат һалып, барыһын да ташыныҡ. Өлөштәргә бүлеп, бәйләп ҡуйҙылар. Ҡабыҡтар менән утъяҡҡыс, лапаҫ-һарай башын, мунса ҡыйығын яптылар. Онотолмаҫ ҡунаҡтар, музыканттар тураһында “сипарат” өйөндә бик йыш иҫкә алып һөйләнеләр. Бер көн төштән һуң Урам буйына теҙелешеп күмәк ылаусылар туҡтап бер төркөм ирҙәр беҙҙең ишегалдына инделәр. Атайҙы һоранылар. Ул лапаҫ аҫтында ниҙер яһай ине. Уның менән оҙаҡ ҡына әңғәмәләшкәндән һуң: – Фазтин ағай! әйҙә беҙҙең менән! Беҙҙең оҫталыҡ та, оһоллоҡ та юҡ! Һин беләһең, беҙгә һатыу итергә ярҙам ит! Беҙҙең менән бергә бар! Ярҙам ит инде! – тип үтенделәр. Атайҙың бер генә лә йөрөгөһө килмәгәс, тейәп китер нәмәләре әҙер булмауына һылтанды.Былар аттарын туғарып, тау тышына тышап ебәрҙеләр ҙә ярҙам итергә тотондолар! Ике арбаны майлап-йүнәтеп атайҙың ағастарын,йүкә, септә, киндерҙән һуғылған төңктәр, сабата үреүселәр өсөн ҡурыс, көрәк-балта, һәнәк һаптары, тырма, фургон өсөн көбсәк-тырнаҡ, арба-тарантас тәгәрәмәсенә тырнаҡтар, тәгәрмәс туғындары, ҡамыт яңаҡтары, дуғалар тейәп, тынысланып лапаҫҡа йыйыйлышып һөйләштеләр. Ул арала ҡараңғы ла төштө. Ашағас йоҡларға яттылар. Ауыл йоҡлай! Хатта бер ҡош, эт тауышы ла юҡ! Был кешеләр иртә менән үҙҙәре самауыр ҡайнатты. Бер ҡаҙан картуф бешереп, ҡояш ҡалҡыуға ашап-эсеп, аттарын егеп тә ҡуйҙылар. Яйлап ҡуҙғала башланылар. Атайҙың аттарын уртаға төшөрөп, бөтә ҡарауан шағыр-шоғор килеп Кршәник яғына юл алды. Атай ҡайтманы Ғәббәс, Мәзит, Өмбәт ауылдары кешеләре төркөм-төркөм булып ҡайтып үттеләр. Һәр төркөмдән: – Фазтин ағай әйберҙәрен әле һатып бөтмәне! Бер-ике көндән ҡайтып етер! – тип үттеләр. Беҙ атайҙың ҡайтыуын көн һайын көтәбеҙ. Ә ул һаман ҡайтмай! Уның оҙаҡлауына ике-өс ай үтте. Ул юҡ! Ҡартәсәй бер кувшин һағыҙҙарын алып Үргауылға, Өмбәт, Ғәббәс, Мәзит ауылдарында йөрөп үтә ябығып, тағы ла ҡартайып, хәлһеҙләнеп, танымаҫлыҡ булып үҙгәреп ҡайтып аш өйҙәге үҙ урынына йығылды! Көндәрен, төндәрен һыңҡылдап йыш иланы! Унан һорашып тороусы ла булманы, сөнки уның хәле, илауы әйтеп тора ине. Нисек әбейҙең йөрәген телгәләп һүҙ ҡуҙғатаһың! Ул иртән тороп сығып китә, ҡараңғы тәшәүгә ҡайтып инә. Ҡайҙа бара, нимә эшләй, бер кем уны борсоп һорашмай. Барыбыҙ ҙа мөмкин тиклем уға мәрхәмәтле булырға, ярҙам итергә әҙербеҙ! Ул бик аҙ һүҙлегә, ваҡытын ҡайҙалыр яңғыҙлыҡта үткәрер булды. Ҡыш Көтмәгәндә, ҡапыл иртән тороуға бөтә донъя ап –аҡ! Ҡалын итеп ҡар яуған! Кешеләр: – Ер туңманы! Ҡалын булһа ла, был ҡар иреп бөтөр, бөтә ул! – тинеләр. Ләкин көн ҡояшлы торһа ла, ҡар иремәне! Өҫтәп яуҙы! Ысындан ҡыш булды ла ҡуйҙы. Балалар, йәштәр һуңға тиклем Мәгәзәй түшенән сана шыуып, зыу булып уйнаны. Ҡылыла, тағы ла беҙҙең мунса тапҡырында нәҙек оҙон мәке уйҙылар. Беҙҙең тыҡрыҡтан ҡысҡырыша-әрләшә малдарын һуғаралар. Төш мәлендә һыу буйы “су-у-уҡ! “тип төрлө тауыштар яңғырай! Ат эсереүселәрҙең һыҙғырыуы ишетелә. Өйҙә әсәй һаман киндер ебе, балаҫтар, сәкмәнлектәр өсөн дә станогында эшләүен дауам итә. Ҡатын-ҡыҙ кис ултырырға эштәре менән киләләр. Ҡәрсәй көнөн-төнөн тигәндәй иҫке өйҙә. Бында мейес, усаҡ, урындыҡ, ҡаҙан, шәм, утын бар. Элгәреге кеүек ҡарһүҙ һөйләп, беҙҙең янда ятмай. Уға һәр төрлө яҡшы, йомшаҡ һүҙ-ней кәрәклеген һораһалар ҙа яуабы бер: – Бары ла бар. Йылы… Көн һайын сәйгә, ашарға инә. Гел, телһеҙҙәй, өндәшмәй. Күҙҙәре һәр саҡ йәшкәҙәп тора! Аш өйҙәге үҙ урынына ҡайтып китә. Шулай ҙа яҡшы һүҙ, ярҙамсыллыҡ уның ҡырыҫлығын һындырҙы булһа кәрәк! Һөйләшеп, аралашып йәшәй башланы! Әүәлге ғәҙәт: бер көн ҡәрсәйҙәр яғында ашап-эсһәк, икенсе көн беҙҙең яҡта, алмаш-тилмәш туҡланып, шаулашып, һөйләшеп-көлөп йәшәй башланыҡ. Нисек тә ҡәрсәйгә ярҙам, яҡшылыҡ эшләргә тырыштыҡ. Йыш ҡына кистәрен беҙҙең яҡта һөйләшеп ултырып, йоҡларға тегендә сыҡтылар. Ғәилә тормошо еңелләнеүен беҙ, балалар ҙа, белеп шат булдыҡ! Ышкул Бөгөнгө иртәнге сәйҙе беҙҙең яҡта әҙерләнеләр. Ҡәрсәй урындыҡ түре – үҙ урынына менеп ултырҙы. Сәй яһап, ашай-эсә башланылар. Нишләптер мин һуңлап өҫтәл аша урындыҡҡа төшөп үҙ урыныма ултырырға тип өҫтәлгә мендем дә тәҙрәгә ҡарап, бағаналай, шаҡ ҡатып ҡарап торам. Тышта ҡуйы томан! Көн йонсоу. – Нимәгә ҡатып ҡалдың! Әллә урамда кәмит бармы? Үт! Ултыр урыныңа! – тип әсәй һуҡрана. Мин өндәшмәй һаман ҡарап: – Ана-а-а! Мәгәзәй янында берғарыш әллә ен, әллә бәрейҙәр йөрөй! Аттары ла бар! Бәләкә-ә-әй генә! – тим. – Бушты һөйләмә! Ниндәй ен-шайтан-бәрей булһын ти! Күҙеңә күренәме әллә!?- тип һуҡранып тәҙрәгә ябырылдылар. Ундағы аттар, кешеләр, саналарҙы күреп аптырауға ҡалдылар! – Был ни ғәжәп!? Мәгәзәй янында ығы-зығы киләләр! Нуритдин, Ғилмитдин абзыйҙар тиҙ генә өҫ кейемдәрен кейә-кейә тышҡа дөбөр-шатыр сығып мәгәзәй яғына йүгерҙеләр. Мәгәзәй янына барып бәләкәй күренгән кешеләр араһына үҙҙәре лә бәләкәйләнеп инеп киттеләр. Унда-бында йөрөйҙәр. Туҡтап торҙолар ҙа түбәнгә ҡарай йән-фарман йүгереп төшә башланылар! Урыны менән аяҡ менән шыуалар, ҡолап торалар ҙа тағы түбән йүгерәләр. Яңы һүҙ Йүгерешеп килеп инер-инмәҫтән ярышып һөйләй башланылар: – Беҙҙә ышкул яһайҙар икән! Ҡәрсәй, берәмләп һөйләгеҙ, тип ҡысҡырғас ҡына, тыныбыраҡ һөйләргә керештеләр: – Беҙҙең ауылда, мәгәзәйҙән арыраҡ, тигеҙ ерҙә ышкул яһайҙар икән! Әле егермеләгән сана ҡарағай бүрәнәләр алып килгәндәр! Тағы-тағы ташыйҙар! Беҙҙә ышкул һалалар! Унда Ҡырғыҙ, беҙҙең ауыл, Үргауыл, Ғәббәс, мәзит ауылына балалар уҡыясаҡ. Бүрәнәләр күбәйгәс, эш башланасаҡ! - Ай! Ышкул! Әндрей, Питрауҙа ҙур, матур йорттар бар. Унда йәш балалар уҡый! Беҙгә лә шул килеп еткән икән! Ышкул һалып, балаларҙы йыйып уҡытмаҡтарҙыр! – Ҡәрсәй! Ышкулы нимә була?- тибеҙ. – Ауыл балалары уҡырға-яҙырға өйрәнәләр. Былай булғас, ауылға уҡытыусылар ҙа килер әле… – Уҡытыусы нимә була? – Етәр! Ултырығыҙ! Сәй эсеүегеҙҙе белегеҙ! – тип асыуланғас, башҡа өндәшмәнек. Ә шулайҙа ышкул, уҡытыусы - яңы һүҙ! Аңлашылмай! Сенсация Төш ваҡыттарына Ҡырғыҙҙан, Үргауылдан, беҙҙән мәгәзәй янында йыйылышып: – Һай-һай! Ниндәй эре, матур ҡарағай бүрәнәләр килтергәндәр! – Ышкул һалалар! Ышкул була! – тип беҙ ҙә ҡыуанабыҙ. – Әҙерәк уҡытырҙар ҙа балаларығыҙҙы әллә-ә-ә ҡайҙа “пырыютҡа” алып китерҙәр әле! Шунан балаларығыҙҙың ҡайҙа икәнен белә алмай, күрә алмай интизар булырһығыҙ әлә! Балаларығыҙ ҡәҙерле булһа, берегеҙҙә балаларығыҙҙы ышкулға бирмәгеҙ! Әле төҙөлә лә башланмаған ышкулға ҡаршы ҡотҡо тиҙ таралды! Күп кешеләр балаларын ышкулға ебәрмәҫкә ҡәһәтләнде! Айырыуса ҡыҙ балаларҙы! – Кем һуң ул балаларҙы ебәрә? Нисек ебәрергә тейеш һуң? – Мөғәллим! Ул балаларҙы йыйып ышкулда өйрәтеп, һайлап ситкә оҙатырға тейеш! – Кем ул мөғәллим? Ҡайҙан килгән кеше? – Ышкул һалынып, эшләнеп бөткәс, мөғәллим үҙе килер әле! Бына ошондай ҡотҡо һүҙ күп халыҡты ышкулға ҡаршы ҡуйҙы. Берәүҙәр ҡыуанһа, икенселәре – нәфрәтләнде, әммә ышкул беҙҙең ауылда булыуға төп хужалыҡ итеүсе Бәҙретдин Хәсәнов тигән кешегә хөрмәт менән ҡарап: – Ышкул тураһында бер ысхут үткәрһәң ине! – тигәндәр. Бер буранһыҙ, аяҙ көндө мәгәзәй бүрәнәләр янында өс ауылдан кешеләр йыйылды. Ышкул хаҡында һөйләшеү оҙаҡ ҡына барҙы. Төш ауғас таралған халыҡ: – Бына рәхмәт Бәҙретдинға! Ниндәй уҡымышлы кеше! Түлкә был ышкул ҡасан һалынып бөтөр икән? – тине. Ошонан һуң ышкул хаҡында фәҡәт яҡшы һүҙ ишетелде, уның тиҙерәк һалынып бөтөүен теләнеләр! Урман! Ҡайһы ерҙә, алыҫмы ул? Кем ағас ҡырҡа? Был халыҡҡа билдәһеҙ! Белмәйҙәр! Юлдан ҡалмаҫтан алда ағас сығарырға кәрәк тигән һүҙ таралды! Ошонан һуң һис туҡтауһыҙ мәгәзәй янында бүрәнәләр өйөмө артҡандан артты. Ҡар аҫтынан һыу сыҡҡас ҡына бүрәнә ташыу туҡтаны! Ат-саналар ҡайҙалыр китеп бөттө! Тып-тын булып ҡалды.