Бөрйән районы топонимикаһының лексикаһы

Бөрйән районы топонимикаһының лексикаһы

Башҡарҙы: 8- се класс уҡыусыһы Мөхәмәтова Айгүзәл Әбделвәхит ҡыҙы
Етәксе: Мөхәмәтов Әбделвәхит Ғибат улы (башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы)

Ғәлиәкбәр мәктәбе – 2015

I. ИНЕШ[үҙгәртергә]

Ни өсөн яңғыҙлыҡ исемдәр тел өлкәһендә беренсе урында тора? Яуап ябай: теләһә ниндәй атама, кемгә йәки нимәгә ҡарауына ҡарамаҫтан (кешегә, хайуанға, географик урынға һ.б.), иң тәү сиратта һүҙ, сөнки ул тел системаһына инә, уның закондары буйынса йәшәй. Тел белемендә ономастика бүлеге тап бына ошоларҙы өйрәнә. Был тикшеренеү эше Бөрйән районы топонимдарының ономастикаһын, йәғни яңғыҙлыҡ исемдәрен семантик яҡтан өйрәнеүгә арналды. “Һуңғы осорҙа халыҡтың үҙ тарихына, мәҙәниәтенә, шулай уҡ киләсәгенә иғтибары артҡандан-арта, йәғни башҡорт халҡының милли үҙаңы уяна, үҫә һәм нығый. Әлбиттә, был процестан тел дә ситтән тороп ҡала алмай, сөнки тел милләтте билдәләүсе мөһим күрһәткес булып һанала. Тел күренешенең мөһим компоненты булып торған төрлө атамалар (кеше исемдәре, ҡушаматтар, географик атамалар һ.б.) халыҡ тормошоноң бөтә дәүерҙәрендә лә уның юлдашы вазифаһын башҡарған һәм бөгөнгө көндә лә башҡара. Шуға күрә лә яңғыҙлыҡ исемдәр донъяһын өйрәнеү – ул туған телдең төрлө билдәләрен асыҡлау һәм тасуирлау, халыҡтың көнкүрешен, тарихын, территориаль тел үҙенсәлектәрен тикшереү кеүек процестар менән бергә, комплекслы рәүештә алып барыла. Топонимдарҙың яһалыу сығанағы – туған телдең дөйөм лексик байлығы”, – тип яҙҙы Рәшит Шәкүр үҙенең “Ерҙең хәтер китабы” тигән хеҙмәтендә. Атамаларҙың кешене уратып алған мөхиттә бик күп булыуы, телдә ҡулланылыуы кешеләрҙе элек-электән ҡыҙыҡһындырған, һәм уларҙы өйрәнеү кәрәклеге мөһим мәсьәләләрҙең береһенә әйләнгән. Был эштә, Бөрйән районы ерлегендә барлыҡҡа килгән һәм тупланған ер-һыу атамаларына таянып, уларҙың семантикаһын, йәғни мәғәнә үҙенсәлектәрен өйрәнеү маҡсат итеп ҡуйылды. Был эшкә мөрәжәғәт итеү сәбәптәренең береһе тағы ла шунда: ваҡыт үтеү менән, ҡайһы бер атамалар юғала. Топонимдарҙың лексик - семантик мәғәнәһен асыҡлап, халыҡтың йәшәү, аң, фекерләү даирәһен, уй-хыял кимәлен, телдәге үҙгәрештәрҙе белеп була.

Маҡсат:

Бөрйән районы топонимдарының лексикаһын өйрәнеү.
Топонимик һүҙлек төҙөү.

Бурыстар:

тейешле әҙәбиәт менән танышыу, теге йәки был проблемаға ҡағылышлы мәғлүмәтте һайлап ала белеү;
тупланған материалды лексик яҡтан төркөмләү;
тикшеренеү өсөн кәрәкле материалды туплау;
материалды алфавит тәртибендә урынлаштырыу;
анализ ярҙамында Бөрйән районы топонимик системаһының үҙенсәлектәре тураһында һығымта яһау.

Тикшеренеү объекты: Бөрйән районы топонимдары. Тикшеренеү предметы: топонимдарҙың семантикаһы.

Актуаллеге:

һәр бер кеше атамаларҙың барлыҡҡа килеү закондары һәм юлдарын белергә;
һәр бер атаманы төрлө яҡтан, йәғни тарихи, социаль, этнографик, этник, шулай уҡ лингвистик аспекттан сығып аңларға тейешле.

Гипотеза:

Исемдәр, атамалар барлыҡҡа килгәндә, теләһә ҡайһы һүҙ ҡулланыламы әллә бында мәғәнә яғынан һайланыу принцибы бармы?

Эш методтары: 1. Йыйылған материалды өйрәнеү, анализлау, тәртипкә килтереү. 2. Тыуған яҡты өйрәнеү музейында эшләү. 3. Темаға бәйле әҙәбиәтте өйрәнеү. 4. Анкета үткәреү. 5. Интернет селтәрендә эшләү.

Ғилми яңылығы: Бөрйән районының топонимик лексикаһын өйрәнеүҙе тәртипкә килтереүгә ярҙам итәсәк.

Теоретик әһәмиәте: тикшеренеү эше һөҙөмтәләре Бөрйән районы һәм Башҡортостан Республикаһы топонимикаһын лингвистик күҙлектән өйрәнеүгә билдәле бер өлөш индерәсәк.

Практик әһәмиәте: эҙләнеү эше материалдарын тел дәрестәрендә “Лексика” темаһын өйрәнгәндә, тарих, география дәрестәрендә, тыуған яҡты өйрәнеү буйынса кластан тыш эштәрҙә файҙаланырға мөмкин.

II. ТӨП ӨЛӨШ[үҙгәртергә]

1. Бөрйән районы топонимдарының семантикаһы Эшкә әҙерлек барышында тыуған яҡты өйрәнеүсе, тарих уҡытыусыһы Дамир Зиннәт улы Аллабирҙин район китабына тип йыйған материалдар төп сығанаҡ булып торҙо. Тикшереү өсөн бөтәһе 502 атама тупланды. Бөрйән районы топонимдарының һүҙлеге төҙөлдө. (Ҡушымта 1) Шулай уҡ Рәшит Шәкүрҙең “Ерҙең хәтер китабы” менән танышып һәм лексик-семантик төркөмләүҙә уның принцибы файҙаланылды. Топонимдар халыҡ тарихы, этник процестар менән тығыҙ бәйләнгән. Ырыу, ҡәбилә, хатта ара исемдәре билдәле бер урынды, ауылды, йылғаны, тауҙы, районды белдереп, топонимияла нығынып ҡалалар. Бөтә йыйылған материалдарҙы өйрәнеү һөҙөмтәһендә түбәндәгеләр асыҡланды: 1. Ырыу исеме менән Бөрйән районы, район үҙәген Бөрйән, Иҫке Монасип – Һарт, Әбделмәмбәт ауылын Ҡыпсаҡ, ҡәбилә исеме менән Үрге Нөгөш ауылын Ямаш, халыҡ исеме менән – Ҡырғыҙ айыры тип аталған топонимдар. (Ҡушымта 2) 2. Һөнәргә, игенселеккә бәйле атамалар: Һабансы, Игендек (сабын), Иген саттығы, Аштыҡ уяһы, Баҫыу яланы, Тирмән туғайы, Борсаҡһуҡҡан һ.б. (Ҡушымта 3) 3. Ҡортсолоҡҡа бәйле атамалар: Ҡортсолоҡ, Ҡыусолоҡ һ.б. (Ҡушымта 4) 4. Урмансылыҡ һөнәренә бәйле атамалар: Баҙ соҡоро, Баҙ яҡҡан соҡор, Тран-са юлы, Дегет яҡҡан соҡор, Паравай. (Ҡушымта 5) 5. Бесән сабыуға бәйле атамалар: Ҡарағайсабын, Ҡырҡсүмәләтуғай, Суҡраҡты сабыны, Бишкүбә, Кәбәнташ һ.б. (Ҡушымта 6) 6. Ағас исемен йөрөткән ер-һыу атамалары: Баланйорт, Бешәлетау, Ҡарағас-йорт. (Ҡушымта 7) 7. Кеше исемдәре бирелгән ауылдар: Ғәлиәкбәр, Тимер, Нәби, Шүлгән, Нөгөш, Мораҙым һ.б. (Ҡушымта 8) 8. Кеше исемен менән ер-һыу атамалары: Сәфәр утары, Мәрйәкәй, Волков, Бәғиҙә тауы, Айһылыу, Ғәйниә ҡотоғо, Динислам тауы һ.б. (Ҡушымта 9) 9. Үлән исеме менән йөрөгән ер-һыу атамалары: Аҫҡараҡ яланы, Оҫҡонлоғыр, Андыҙ яланы, Киндерҙ(е)уй, Көртмәле тауы һ.б. (Ҡушымта 10) 10. Йорт, ҡыр хайуандары исемен йөрөткән ер-һыу атамалары: Айыуҙы, Айыуала, Ҡара һыйыр, Йылҡысыҡҡан, Кәзәтау, Сыбарайғыр, Төлкөташ, Эт тыҡрығы һ.б. (Ҡушымта 11) 11. Ҡош-ҡорт исеме ҡушылған атамалар: Ҡоҙғонташ, Өйрәкташ, Өйрәкле, Та-уыҡ фермаһы һ.б. (Ҡушымта 12) 12. Бөжәк исемдәре булған ер-һыу атамалары: Серәкәй,Ҡортсолоҡ. (Ҡушымта 13) 13. Тупраҡ, ҡаҙылма байлыҡтар сағылыш тапҡан ер-һыу атамалары: Ҡурғаш-лы, Ҡыҙыл ер, Ташлы, Аҡбалсыҡ йылғаһы, Баҙраш тауы, Ҡаншал тауы һ.б. (Ҡушымта 14) 14. Бер объекттың икенсеһенә ҡарата ҡасан барлыҡҡа килеүенә, ҡайҙа урынлашыуына ҡарап әйтелгән исемдәр: Яңы Собханғол – Иҫке Собханғол, Яңы Мөсәт – Иҫке Мөсәт, Түбәнге ауыл. (Ҡушымта 15) 15. Бүтән халыҡтарҙың күсеп килеүе йәки үҙ-ара мөнәсәбәттәре арҡаһында барлыҡҡа килгән атамалар: Волков утары, Боғаса (Пугачев) тауы, Ҡырғыҙ айыры. (Ҡушымта 16) 16. Ҡушамат тағыуҙан, үсекләшеүҙән: Япония (Яңы Мөсәт), Финляндия (Баҙал биҫтәһе), Ҡуян (ҡуян һымаҡ) , Байҡаш (байҡау, күҙәтеү), Кепес (күҙ ҡабағы), Афғанистан, Пакистан, Эт тыҡрығы һ.б. (Ҡушымта 17) 17. Теге йәки был урындағы объекттың төҙөлөш материалына бәйле: Ташкү-пер, Ағаскүпер һ.б. (Ҡушымта 18) 18. Халыҡ кимәлендәге тарихи ваҡиғалар сағылыш тапҡан атамалар: Бабсаҡ ҡәберлеге, Ҡырғыҙ айыры һ.б. (Ҡушымта 19) 19. Ике төрлө (рәсми һәм рәсми булмаған (тәүге нигеҙ һалыусы йәки халыҡ телендәге) исем йөрөткән топонимдар: Әбделмәмбәт –Ҡыпсаҡ, Игелек, Үҙән башы; Иҫке Монасип – Һарт; Яңы Монасип – Мишәр. (Ҡушымта 20)

Халыҡ телендә был атамаларҙың икеһе лә йәшәй, хатта район үҙәген  Бөрйән тип атауҙы уңай күрә, ә рәсми исеме Иҫке Собханғол  бик һирәк ҡулланыла.

20. “Ер-һыу атамалары донъяһында оҡшатыу, сағыштырыу, метафора, образ-лылыҡ ҙур урын алып тора. Был алымдар ярҙамында кеше тәбиғәтте йәнле итеп күҙ алдына баҫтырған. Йәнле итеп күҙ алдына килтереү топонимик лексиканың бик боронғо булыуына ишаралай: йылғаның, тауҙың өлөштәре, йылға ҡушылдыҡтары кеше тәненә, кейем өлөштәренә оҡшатып әйтелә”, – тип билдәләне үҙенең хеҙмәтендә Р.Шәкүр. Ысынлап та, буй, баш, арҡа, ҡултыҡ, һырт, аяҡ, ҡолаҡ кеүек кеше тәненә ҡараған һүҙҙәр ярҙамында бик күп атамалар өйрәнелгән материалдарҙа бар: Бүреле буйы, Аҫҡараҡ тамағы, Еләклетүбә, Елдәрҡа, Арҡа, Һыуыҡҡолаҡ, Кейәүҙәр үҙәге, Этаяҡ, Мулла түше, Ҡалыу мороно, Алағуян башы, Ҡәйнә теле (тёщин язык) һ.б. (Ҡушымта 21) 21. Тикшерелгән материалдарҙа объекттың үҙенсәлегенә, мәҫәлән, тауышҡа оҡшатып, яһалған топонимдар бар. Уларға Шаңғырауыҡ ҡаяһы, Селтербикә йылғаһы, Ҡуҡрауыҡ йылғаһы һымаҡ атама йөрөткәндәре ҡарай. Шаңғырыуыҡ ҡаяһы эргәһендә саҡ ҡына тауыш та яңғырап тора, кире ҡайта. Ҡуҡрауыҡ йылғаһының Оло Нөгөшкә ҡойған ере бик текә, һыу күкрәү тауышы сығара. Күкрәүектән, әйтелешкә яраҡлаштырылып, Ҡуҡрауыҡҡа үҙгәртелгән. (Ҡушымта 22) Топонимия ла, тел һымаҡ уҡ, бик йәнле процесс – иҫкерә, дөрөҫөрәге онотола барып, урынына яңы атамалар яһала. Быға миҫал итеп, ауыл исемдәренең боронғоларын, рәсмиләштерелгәндәрен һәм халыҡ телендәге Финляндия һымаҡтарын индерергә мөмкин. Шул уҡ ваҡытта тәбиғәттәге, йәмғиәттәге үҙгәрештәр арҡаһында кире ҡайтарып булмай торған юғалтыу, иҫкереү (урман, сабынлыҡ, еләклектәрҙең юҡҡа сығыуы, йылға ҡороуы) күренештәре хас. Халыҡ телендә йыш ҡулланылғандары оҙаҡ йәшәй, ә кеше һирәк йөрөгән урын атамалары әҙ ҡулланылып, онотола бара. Шуның арҡаһында тел дә юғалтыу кисерә. Мәҫәлән, ауылға яҡын булған Бергәзә аҡланы ҙур юл һалғанда юҡҡа сыҡты, ауыл эсендәге Ғәйниә ҡотоғо бер нисә йыл аҡмай. Оҙон ғүмерлеләренә ҙурыраҡ объекттар инә: тау, йылға, тау һырттары инә: Ҡалыу, Баҙал, Мәсем тауҙары, Нөгөш йылғаһы. Уларҙы тарихи топонимдар тип атап була, сөнки улар, бик боронғо замандарҙа барлыҡҡа килеп, топонимик картаға ингән, урындағы халыҡ ҡына түгел, ә район, республика күләмендә беләләр. Ошоларҙан сығып, ер-һыу атамаларын ҡулланылышы буйынса төркөмләнә. 1. Дөйөм ҡулланылышлы (алда әйтеп үтелде.) 2. Бер район эсендә – ауыл, бәләкәй йылға, төрлө характерҙағы социаль объекттар. 3. Тар ҡулланылышлы – бер ауыл кешеләренә таныш булған топонимдар. 4. Бик һирәк ҡулланылышлы – ололар ғына белгән һәм эшмәкәрлеге шул ер менән бәйле кешеләргә генә таныш, улар йыш. Мәҫәлән, Бөрйән районында 2 ҡурсаулыҡ бар, уларҙың территорияһына инеү сикләнгән. Һығымта Шулай итеп, топонимдарҙың лексикаһын өйрәнеү һөҙөмтәһендә өйрәнә башлағанға тиклем бөтәһе лә таныш һымаҡ тойолған, беҙҙе уратып алған донъяның бик ҡыҙыҡлы яҡтары асылды. Тупланған материалды лексик анализ нигеҙендә район топонимикаһының үҙенсәлеге тураһында түбәндәгеләр асыҡланды: Һәр географик атамаһының мәғәнә үҙенсәлеге бар. Тикшерелгән атамалар осраҡлы барлыҡҡа килмәгән, осраҡлы хәрефтәр теҙмәһе түгел. Тәү ҡарамаҡҡа ҡатмарлы тойолған, хатта әйтелеше ҡолаҡҡа сәйер тойолғандарын аңлатып, билдәле бер принцип менән төркөмләп була. Топонимдар халыҡ тормошондағы бәләкәйме, ҙурмы тарихи ваҡиғалар тураһында тел йәһәтенән мәғлүмәт һаҡлай. Ерҙең географик үҙенсәлектәрен үҙенә туплаған. Теге йәки был объекттың урынлашыу урынын белеп була. Географик объекттың тышҡы күренеше. Үҫемлектәр, хайуандар донъяһы сағылған. Кеше эшмәкәрлеге, үҙ-ара мөнәсәбәттәр сағыла. Ауылдар исеменең төрлөлөгө, исем бирелеү тарихы сағыла. Шулай итеп, гипотеза иҫбатланды: исемдәр, атамалар барлыҡҡа килгәндә, теләһә ҡайһы һүҙ ҡулланылмай, һәр береһенең мәғәнәһе бар, барлыҡҡа килеү өсөн нимәлер, ниндәйҙер ваҡиға сәбәпсе булып тора.

III. ЙОМҒАҠЛАУ[үҙгәртергә]

Шулай итеп, топонимдарҙың ономастикаһын өйрәнеү донъяға ҡарашты киңәйтә, лингвистик белемде тәрәнәйтә, туған ерҙең географик үҙенсәлектәрен яҡшыраҡ үҙләштерергә мөмкинлек бирә һәм исемдәр донъяһында үҙеңде ышаныслы һәм мәғлүмәтле итеп тойорға булышлыҡ итә. Тикшеренеү эшен башлағанда Бөрйән районы топонимдарының лексикаһын өйрәнеү, топонимик һүҙлек төҙөү маҡсаттары ҡуйылғайны. Ер-һыу атамаларын лексик - семантик яҡтан төркөмләгәндә, уларҙың кеше өсөн теге йәки был урында йүнәлеш алыуҙы еңелләштереү маҡсатында ла маҡсатында барлыҡҡа килеүе, файҙаланыуы асыҡланды. Мәктәп уҡыусылары араһында үткәрелгән анкета һорауҙарына яуаптар шуны күрһәтте: 1) район эсендәге топонимдар тураһында әҙ мәғлүмәткә эйә; 2) тыуған ауылға ҡағылышлы ер-һыу атамаларын ҡулланалар, аңлайҙар, ләкин етерлек кимәлдә түгел. Ошоларҙан сығып, уҡыусыларҙың топонимик белемен арттырыу маҡсатында тыуған яҡты өйрәнеү түңәрәге эшен йәнләндереү бурысы килеп баҫа. Топонимияны өйрәнгәндә, халыҡтың йәнле телен, һөйләш, диалект үҙенсәлектәрен тулыһынса иҫәпкә алып эш итергә кәрәк. Өйрәнгәнелгән атамалар, лексиканың үҙ аллы һәм ҡатмарлы ҡатламы булараҡ, йәнле телдә диалекттарҙың фонетик, морфологик закондарына буйһона. Яңы дәүерҙәге ер-һыу, урын, ауыл исемдәре һүзьяһалыш күҙлегенән ҡарағанда, әлбиттә, элеккеләре менән бер үк законлылыҡтар буйынса барлыҡҡа килгән. Бында яңылыҡ йөкмәткелә, һүҙҙең мәғәнә үҙенсәлегендә. Ә яңылыҡ – яңы осорҙоң исемдәр донъяһындағы сағылышы. Шул уҡ ваҡытта электән килгән атамаларҙы йыябыҙ, өйрәнәбеҙ икән, халыҡ теленең, лексикаһының ҡиммәттәрен өйрәнәсәкбеҙ, һаҡлаясаҡбыҙ.

1. Топонимика өйрәнергә теләүселәргә тәҡдим, күрһәтмәләр. Ер-һыу атамалары юғалмаһын өсөн, уларҙы теркәп, һүҙлектәр булды-рырға мөмкин. Йыйылған топонимик материалды теркәү өсөн топонимик карточка өлгөһө: Топоним. Этимологияһы. Ниндәй мәғәнә һалынған? Яһалышы.

Был топоним халыҡ ижадында (әгәр булһа).

Топонимдың телмәрҙә ҡулланылышы.

Өлгө

Топоним. Мәҫәлән, Таҡыясусаҡ. Этимологияһы. Төп башҡорт һүҙе. Ниндәй мәғәнә һалынған? Ороним. Ул Аратауға ҡаршы Нөгөш йылғаһы аръяғындағы тауҙың иң бейек түбәһе. Алыҫтан ҡараһаң, таҡыя кейгән кешенең башына оҡшап тора. Ул түбәнән бөтә тирә-яҡ ус төбөндә генә һымаҡ күренә: алыҫтағы тауҙар армыт-армыт булып күгәреп яталар. Ғәлиәкбәр халҡы был тауҙы бик тә ярата, үҙенең ғорурлығы, талисманы итеп һанай. Халҡыбыҙҙың бөйөк улы З.Вәлиди, Ғәлиәкбәр ауылына йәш сағында ла, граждандар һуғышы йылдарында ла һуғылып үткән һәм Таҡыясусаҡтың башына менеп ҡурай уйнаған. Яһалышы. Ҡушма һүҙ. Һүҙҙәрҙе ҡушыу юлы менән яһалған. Таҡыя+сусаҡ. Был топоним халыҡ ижадында. Таҡыясусаҡ үҙенә бәйле бәйет шаһиты ла. Хәл былай була. Берәүҙең һыйырын тау артында айыу йыя һәм һунарсылар уны ҡарауыллап атырға булалар. Төн ҡараңғы була. Емтек янына бер ҡара нәмә яҡынлай башлағас, уны атып йығалар. Яҡтырғас ҡына, айыу тип, яңғыҙ ҡатындың ҡара һыйырын атҡандарын күргәндәр. Ауылдың төртмә теллеләре оҙаҡламай бәйетен дә сығарып ҡуялар:

                                                   Таҡыясусаҡ башында
                                                   Таҙғаҡ яһай өс батыр.
                                                   Иң олоһо Садиҡ батыр
                                                   Бирә нисәхәт,өгөт.

                                                   Ғәлиәкбәр ауылы  үгеҙенең
                                                   Үткер икән мөгөҙө.
                                                   Садиҡ ағай батыр икән:
                                                   Атып йыҡҡан бер үҙе.
 Топонимдың телмәрҙә ҡулланылышы. Мин, Таҡыясусаҡҡа  менеп, тирә-яҡты байҡап торорға яратам.
    Тап  бына ошондай юл менән ер-һыу атамаларын йыйып, өйрәнеп,  ер-һыу тарихын һаҡларға мөмкин.

2. Хөкүмәт органдарына мөрәжәғәт

Матбуғат биттәрендә, карталарҙа, аншлагтарҙа топонимдарҙы  яҙғанда, башҡортса әйтелеш, яһалыш закондарын иҫәпкә алып, тәү мәғәнәһенең боҙолоуына юл ҡуймаҫ өсөн урындағы халыҡ менән кәңәшләшеп эшләргә кәрәк. Һәр ауылдың, райондың топонимдар буйынса китабын булдырыу эшен тиҙләтергә кәрәк.

Киләсәккә маҡсат: 1. Бөрйән районы топонимикаһын яңы асыштарға юлығыу маҡсатында ошо йүнәлештә өйрәнеүҙе дауам итергә. 2. Бөрйән районы ер-һыу атамаларының этимологияһын өйрәнеү.

IV. ӘҘӘБИӘТ[үҙгәртергә]

Башҡортостан Республикаһының топонимдар һүҙлеге. Өфө, 2002.
Район китабына йыйылған топонимик материалдар.
Шәкүр Р.З. Исемдәрҙә – ил тарихы. Өфө, 1993.

V. Ҡушымталар[үҙгәртергә]

Ҡушымта 1[үҙгәртергә]

А

Абалай – Ғәлиәкбәр ауылында, йылға, ҡылымдан яһалған, ябай һүҙ.
Абыҙгилде – Ғәлиәкбәр ауылында ҡая, ороним, абыҙ (антропоним) һәм килде һүҙҙәренән яһалған, ҡушма һүҙ.
Ағиҙел – Бөрйән районы аша аҡҡан йылға, аҡ һәм иҙел (һыу, йылға) һүҙҙәренән яһалған, ҡушма һүҙ.
Ағиҙел ҡасабаһы – Иҫке Собханғол ауылы эргәһендә, ойконим, ҡушма һүҙ.
Аҙау – Яңы Монасип, антропонимдан, бесәнлек.
Айбикә тауы – Аҫҡар ауылында, антропонимдан.
Айғыр ҡороҡмаған – Байғаҙы ауылында, ялан
Айыуала – Оло Нөгөш йылғаһы буйындағы ялан, йылға, ҡушма һүҙ.
Айыуатҡан – Тимер ауылында, ялан, ҡая, яҙ һәм вар(ыуар – йорт) һүҙҙәренән, ҡушма һүҙ.
Айыусапҡан – Ҡолғана ауылына ҡарай, ялан.
Айыуҙы – Яңы Монасип, Ағиҙел йылғаһының уң ҡушылдығы, гидроним.
Айһылыу – Ғәлиәкбәр ауылында, сабынлыҡ, антропоним, ҡушма һүҙ.
Аҡбалсыҡ йылғаһы – Ғәлиәкбәр ауылында, йылға, ҡушма һүҙ.
Аҡбейек – Бөрйән районында тау, ороним, ҡушма һүҙ.
Аҡҡашҡа т. – Ғәҙелгәрәй ауылында, ороним.
Аҡһыйыр яланы – Брәтәк, ялан.
Аҡбулат – Бөрйән районында ауыл, ойконим, антропонимдан, ҡушма һүҙ.
Аҡтау – Әтек ауылында, ороним, ҡушма һүҙ.
Аҡсабикә – Байғаҙы ауылы янындағы ялан.
Аҡташ – Яуымбай ауылында, ороним, аҡ һәм таш һүҙҙәренән яһалған, ҡушма һүҙ.
Алағуян – Бөрйән районында, гидроним, ҡушма һүҙ.
Алағуян башы – Бөрйән районында, гидроним, ҡушма һүҙ.
Алағуян тамағы – Ағиҙел йылғаһының уң ҡушылдығы, ҡушма һүҙ.
Аллабирҙе – Аҫҡар ауылындағы ҡалҡыулыҡ.
Алпамыша ҡәберлеге – Исламбай ауылы эргәһендәге Йәйпе яғындағы ҡәберлек.
Андыҙ яланы – Яңы Монасип
Арал – Тимер ауылы менән Иҫке Монасип ауылы араһындағы Ағиҙел йылғаһының икегә айырылып аҡҡан урыны.
Аралғыр – Яуымбай ауылында, ороним, ҡушма һүҙ.
Аралбай (бөткән ауыл) – ойконим, антропонимдан, ҡушма һүҙ.
Аралғыр – Яуымбай ауылында, гидроним, Ҡайнөй йылғаһы ҡушылдығы, ҡушма һүҙ.
Арал тауы – Үрге Нөгөш (Ямаш) ауылының түбәнге кисеүенән аҫтараҡ ҡаршы тау.
Аратау – Ғәлиәкбәр ауылында, ороним, ҡушма һүҙ.
Арҡыры йылға – Яуымбай ауылында, гидроним, ҡушма һүҙ.
Арыҡтай – Ғәлиәкбәр ауылында, йылға, гидроним ялан, ҡушма һүҙ.
Арыҫлан ҡарт соҡоро – Яңы Мөсәт ауылына ҡарай, антропонимдан.
Артышлытау – Үрге Нөгөш ауылы эргәһендә, ороним.
Аҫҡар – ойконим, антропонимдан.
Аҫҡараҡ – Ғәлиәкбәр ауылында, гидроним.
Аҫҡараҡ тамағы – Ғәлиәкбәр ауылында, йылға, ҡушма һүҙ.
Атаман – Яңы Мөсәт, заводтың хужаһы Атаманов ерләнгән.
Атайсал – Ғәҙелгәрәй ауылы, ялан, тау исеме, ҡушма һүҙ.
Атъятҡан – Иҫке Монасип ауылы
Афғанистан – Ғәлиәкбәр ауылында, тыҡрыҡҡа ҡушамат, ил исеменән.
Аштыҡ уяһы – Яңы Монасип, тары сәскән ер.
Аһылы (Асалы) – Ғәлиәкбәр ауылында йылға, гидроним, тау,

Б

Бабсаҡ ҡәберлеге – Бөрйән районында ҡурған, антропонимдан.
Байғаҙы – ойконим, антропонимдан.
Байтулла – Байғаҙы ауылы янында, антропонимдан.
Баланйорт – Аралбай ауылы яғында.
Байғотоҡ – Әтек, гидроним.
Бажай – Аҫҡар ауылына ҡарай, ике бажа иҫтәлегенә аталған.
Баҙал (ҡатай һуғышҡан тау) – ороним.
Баҙ тауы – Кесе Нөгөш буйынан Исламбайға киткән яҡта дегет ҡайнатҡан урын, ороним.
Баҙ яҡҡан соҡор – ҡара: Баҙ тауы.
Баҙъялан – Оло Нөгөш йылғаһы буйындағы ялан, ҡушма һүҙ. Яуымбай ауылы
Баҙраш – Үрге Нөгөш ауылынан аҫта, тау, йылға,
Баҡҡол – атропропонимдан, Исламбай ауылы эргәһендә йылға, ялан.
Байҡаш – ойконим, Нәби ауылының бер өлөшө, ҡылымдан яһалған.
Баймырҙа – Оло Нөгөш йылғаһы буйындағы ялан, антропонимдан, ҡушма һүҙ.
Байназар – ойконим, антропонимдан.
Балаган – Тимер ауылында, атамаһы.
Барлыбай – Үрге Нөгөш ауылы янында, ороним, ҡушма һүҙ.
Ба(о)тинкаташ – Ғәлиәкбәр ауылында, йылға эсендәге ҙур таш.
Батша ҡотоғо – Ғәлиәкбәр ауылында, йылға, ҡушма һүҙ.
Башҡорт утары – Ғәлиәкбәр ауылында, ялан, ҡушма һүҙ.
Башмаҡшыуған – Үрге Нөгөш ауылында, ороним, ҡушма һүҙ.
Бейгилде – Бейгилде яланы элекке “Ҡыҙыл таң” колхозының ҡымыҙ фермаһы янында.
Бейеккүпер – Аралбай ауылы эргәһендә.
Бесәй ташы – Янһары ауылында, ороним.
Бесәй ояһы – Нәби ауылында тау битләүе.
Беренсе күпер – Иҫке Собханғолда.
Бәргәзә – Ғәлиәкбәр ауылында, аҡлан, ҡушма һүҙ.
Бәләтар тауы – Аралбай (бөткән ауыл) эргәһендәге тау, ороним, бәләгә тарыным һүҙенән.
Болаҡ – Яңы Монасип ауылы янында, гидроним, болаҡ бәләкәй йылғаны аңлата.
Берлек – Яңы Мөсәт ауылы икенсе исеме, артель ваҡытында бирелгән рәсми булмаған атамаһы.
Бертеш – Килдеғол ауылында, ороним.
Бешәлетау – Әтек ауылында, йәш ҡарағайлыҡ урманы.
Бетерә – Үҙән йылғаһының һул ҡушылдығы, гидроним.
Бикташ – Ғәлиәкбәр, Исламбай ауылдары араһындағы йылға, бөткән ауыл, элекке исеме – Шәйек (гидроним) тамағы, антропоним, ҡушма һүҙ.
Билтер тауы – Нәби ауылында, ороним, билтер аяҡтың бер өлөшө.
Бирелейорт – Килдеғол ауылы эргәһендә, ялан, Муйылтүбәнән бейек булмаған ҡалҡыулыҡ аша ята.
Боғасы (Бүгәсәү) – Ырғыҙлы ауылында, ороним, антропонимдан, Пугачев һүҙе фонетик яҡтан үҙгәргән.
Болаҡ – шишмә һүҙенән, гидроним
Борсаҡһуҡҡан – Әтек ауылы янында, ялан.
Боһондо – Тимер ауылында йылға, гидроним, Ағиҙелдең уң ҡушылдығы.
Бохмаш – Иҫке Монасип ауылы янында, Ағиҙел йылғаһы буйындағы ялан, йыуаш, әҙ һөйләп, боҫоңҡорап йәшәгән кешеләр ҡушаматынан.
Бөрйән – район исеме, этнонимдан.
Бөрйән йылғаһы – Тимер ауылы янындағы Боһондо йылғаһының уң ҡу-шылдығы, ҡушма һүҙ.
Бөрйән юлы – Ғәлиәкбәр ауылында, дромоним, ҡушма һүҙ.
Бурама тауы – Яуымбай ауылында, ороним, ҡушма һүҙ.
Бурташ – Яуымбай ауылында, ороним, ҡушма һүҙ.
Бүтәү тауы – Ҡотан ауылы янында, ороним, Пугачев тауы тип тә йөрөтөлгән.
Бүләкбикә таш йәки Бүләкбикә ҡаяһы – Яңы Монасип ауылында, ороним, антропонимдан.
Бүрәнәшыуған – Үрге Нөгөш ауылында, ороним, ҡушма һүҙ. Бүтәгәле – Ғәлиәкбәр ауылы янында тау һырты, үлән исеменән (русса мят-лик).
Брәтәк – Брәтәк ауылында, ойконим, гидроним , бер итәк һүҙенән.
Бәштин – Брәтәк ауылында, ойконим, биш тин һүҙенән, ҡушма һүҙ.
Бүләкташ – Нәби ауылында, ороним.
Бүре төбө – Тимер ауылы янында, урманлыҡ, ҡушма һүҙ.
Бүрәнәшыуған – Үрге Нөгөш ауылында, ороним, ҡушма һүҙ.
Быҙау үлгән – Аралбай ауылы эргәһендә “Ҡыҙыл таң” колхозының быҙауы үлеменә бәйле.
Бәғиҙә тауы (Ҡаршытау) –Байғаҙы ауылында, ороним.
Бәйет тауы – Әтек ауылына ҡарай, ороним.
Бәләтар – Яңы Мөсәт ауылына ҡарай, дромоним, бәләгә тарыным һүҙенә бәйле.
Бәләкәй – Үрге Нөгөш эргәһендәге тау, ороним.
Бәләкәй Аҡбейек – Яуымбай ауылында, ороним, ҡушма һүҙ.
Бәләкәй Ҡыҙылташ – Яуымбай ауылында, ороним, ҡушма һүҙ.
Бәләкәй Ҡыпсаҡ – ойконим, рәсми атамаһы Кардон, Капаловтың утары булған.
Бәләкәй Салажы – Әтек ауылы эргәһендә, гидроним, ялан.
Бәләкәй Соңғор – Нәби ауылынан көнбайышта урынлашҡан, соҡор эсе мәғәнәһендә.
Бәләкәй Шәйек – Исламбай ауылында, гидроним, ҡушма һүҙ. Бәлә тауы – Брәтәк ауылына ҡарай, ороним

В

Волков йәйләүе – Брәтәк ауылында, ҡушма һүҙ
Вышка – Тимер ауылының үр яғындағы Осло тау һыртындағы элекке ҡо-ролма.
Выка – Выка Мәндәғол ауылында ялан, тәүге атамаһы – Ульяғол сабынлығы, тора-бара атамаһы үҙгәргән.

Ғ

Ғилман күпере – Яңы Монасип ауылында, ҡушма һүҙ, антропонимдан.
Ғаффар утары – Байғаҙы ауылы янында, антропонимдан.
Ғүмәр ыҙмаһы – Ғәлиәкбәр ауылында, ялан, антропонимдан, ҡушма һүҙ.
Ғәббәс утары – Байғаҙы ауылы янында, антропонимдан.
Ғәбит уяһы – Ғәлиәкбәр ауылында, ҡушма һүҙ, антропонимдан.
Ғәзиз тауы – Үрге Нөгөш ауылында, ороним, антропонимдан, ҡушма һүҙ.
Ғәҙелгәрәй – ойконим, антропонимдан, икенсе исеме Шүлгән, ҡушма һүҙ.
Ғәйниә ҡотоғо – Ғәлиәкбәр ауылында, гидроним, антропонимдан, ҡушма һүҙ.
Ғәле тауы –Янһары ауылына ҡарай, ороним, антропонимдан, ҡушма һүҙ.
Ғәлиәкбәр – ойконим, антропонимдан.
Ғәлиәкбәр соҡоро – Ғәлиәкбәр ауылында, ҡушма һүҙ, антропонимдан.
Ғәлийән үҙәге – Аралбай ауылы эргәһендә, антропонимдан.

Д

Дегет тауы – Яңы Монасип ауылы эргәһендә, ороним.
Дегәнәк – Яуымбай ауылында, ороним, үҫемлек исеменән, ҡушма һүҙ.
Дәүләтбай туғайы – Байғаҙы ауылы янында, антропонимдан.
Динислам тауы – Үрге Нөгөш ауылында, ороним, антропонимдан, ҡушма һүҙ.

Е

Егәйен – Ғәлиәкбәр ауылында, гидроним, Нөгөш йылғаһының уң ҡушылдығы.
Елдәрҡа – Нәби ауылында ялан, елле һәм арҡа һүҙҙәренән яһалған, ҡушма һүҙ. елле-ҙур, бейек тау.
Еләклетүбә – Нәби ауылында, ороним.
Етмәҫ – Ғәлиәкбәр һәм Исламбай ауылы араһында, ялан, ҡылымдан яһалған.

З

Завод – Яңы Мөсәт ауылы спирт, скипидар, дегет ҡайнатыу өсөн завод.
Зөбәйлә ҡарандаһы – Янһары ауылында, гидроним, антропонимдан, бәләкәй шишмә.
Зыя баҙы – антропонимдан, Нөгөш буйындағы ялан.
Зыярат тауы – Ғәлиәкбәр ауылында, ороним.
Зәкир солоғо – Тимер ауылында, антропонимдан.
Зәмзәбикә шишмәһе – Яңы Мөсәт ауылында, гидроним, антропонимдан.

И

Иҙәнташ – Ғәлиәкбәр ауылында, йылға эсендәге таш, ҡушма һүҙ.
Имес төбө – Нәби ауылында.
Имес тауы – Нәби ауылында, ороним, XX быуат башында бында Ҡурғашлы ауылы барлыҡҡа килгән.
Имес туғайы – Нәби ауылынан XX быуат башында имес туғайында Ҡурғашлы ауылы барлыҡҡа килгән.
Имәнйорт – Ғәлиәкбәр ауылында, йылға, ҡушма һүҙ.
Инсебикә – Яңы Собханғол ауылында, ороним, антропонимдан, ҡушма һүҙ.
Исмәғил – Үҙән йылғаһы буйындағы ялан, антропонимдан.
Исламбай – ойконим, антропонимдан, ҡушма һүҙ.
Ишдәүләт (Ябаҡ) – ойконим, антропонимдан, ҡушма һүҙ.
Ишбулды баҙы – Яңы Монасип ауылына ҡарай, антропонимдан.
Иҫке Монасип – ойконим, антропонимдан, ҡушма һүҙ.
Иҫке Мөсәт – ойконим, антропонимдан, ҡушма һүҙ.
Иҫке Собханғол – ойконим, антропонимдан, ҡушма һүҙ.
Иҫке Тарыуал (бөткән ауыл) – ойконим, антропонимдан.
Иҫкеҙма – Ғәлиәкбәр ауылында, ауылдың тәүге урыны, ҡушма һүҙ.
Иҫәнбикә һаҙы – Исламбай ауылына ҡарай, антропонимдан.
Иҫәнғазы (Күскәрбәк) – ойконим (бөткән ауыл), антропонимдан, ҡушма һүҙ.

Й Йосоп түше – Байназар ауылында, антропонимдан. Йыландуй – Яңы Монасип ауылы янында, йылан күп булған уйһыу ер Йылҡысыҡҡан – гидроним, Ғәҙелгәрәй ауылы эргәһендәге күл. Йүкәле туғай – Тимер ауылы эргәһендә, ялан, ҡушма һүҙ. Йәйпе – Исламбай ауылында, ялан, йылға, ҡылымдан яһалған. Йәйпегир – Яуымбай ауылында, ороним, ҡушма һүҙ. Йәмилә сабыны – Яңы Монасип ауылына ҡарай, антропонимдан. Йәнсалай ҡоҙоғо – Тимер ауылында, антропонимдан, ҡушма һүҙ. Йәнгәрәй – Ғәлиәкбәр ауылында, ороним, антропонимдан, ҡушма һүҙ. Йәнһыуалған – Әтек ауылына ҡарай, ялан. Йәнһөйәр – Ғәлиәкбәр ауылында, ялан, ҡушма һүҙ. Йәүгәҙе – гидроним, Нәби ауылының һул яғында, Байҡашта, Яуғаҙы һүҙе фонетик яҡтан үҙгәргән. К Кардон туғайы – Ғәлиәкбәр ауылында, йылға, ҡылымдан яһалған, ҡушма һүҙ. Капал өйө – Кардон ауылындағы Капаловтың йорто урыны. Кейәүҙәр үҙәге – Яңы Монасип ауылында. Кейекбай – ойконим, антропонимдан, ҡушма һүҙ. Кедр урманы – Килдеғол ауылы эргәһендәге урманлыҡ. Кесе Нөгөш – Бөрйән районында, йылға, ҡушма һүҙ. Кесе Нөгөш тамағы – Ғәлиәкбәр ауылында, ҡушма һүҙ. Кепес – ойконим, Иҫке Монасип ауылының бер өлөшө, күҙ ҡабағы тигәндән алынған, ҡушма һүҙ. Килдеғол (Һарағы)– ойконим, антропонимдан, ҡушма һүҙ.

Клатуй  – Нәби ауылында, антропонимдан, Филатов йәки Клатуй тауы.
Киндерҙ(е)уй –  Иҫке Монасип ауылында.

Кинйәш тауы – Аҫҡар ауылындағы тау, ороним, антропонимдан, Кинйәш әбей иҫтәлегенә.

Күгәүенле яланы, йылғаһы – Исламбай ауылына ҡарай, гидроним.
Күкәй тауы – Брәтәк ауылында, ороним, ҡушма һүҙ.
Күсоя – Ғәлиәкбәр ауылында, ороним, ҡушма һүҙ.
Күкбесән – Тимер ауылы эргәһендә, ялан, ҡушма һүҙ
Күл тамағы – Ғәлиәкбәр ауылында, гидроним, ҡушма һүҙ.
Күркәтау – Әтек ауылына ҡарай, ойконим.
Күтәрмәле яланы – Исламбай эргәһендәге тау башындағы ялан.
Күперҙе йылғаһы – Нәби ауылында, гидроним, күперле диалектта күперҙе.
Күскәрбәк – Иҫәнғаҙы һүҙен ҡара, антропонимдан.
Күктәкә – Нәби ауылында, ороним.
Күкьятыу – 1. Ғәлиәкбәр ауылынан өҫтә, гидроним. 2. Брәтәк ауылы эргә-һендә Брәтәк йылғаһының Оло Нөгөшкә ҡойған ере, ҡушма һүҙ.
Күс юлы – Яңы Монасип ауылы янында, дромоним, күсеү һүҙенән.
Костер тауы – Тимер ауылы эргәһендә, ороним, ҡушма һүҙ.
Көҙгөйорт – Бикташ ауылы эргәһендәге боронғо йәйләү, ялан, ҡушма һүҙ.
Көлгөзәр – Бикташ ауылының көнъяғында тау, ороним.
Көләбә – ялан, йәйләү исеме, Исламбай ауылына ҡарай.
Көләмбәт юлы – Бикташ ауылы эргәһендәге юл, дромоним, антропоним-дан.
Көнтеймәҫ – Яуымбай ауылында, ороним, ҡушма һүҙ.
Көтөүсе яланы – Тимер ауылында, ҡылымдан яһалған, ҡушма һүҙ.
Көрәй тауы – Ҡотан ауылында, ороним.
Көрәште – Килдеғолда, ороним.
Көртмәле тауы – Байназар ауылында тау, ороним.
Кәбәнғарағай – Ғәлиәкбәр ауылында, аҡлан, ҡушма һүҙ.
Кәбәнташ – Ағиҙел йылғаһы ҙур таш, ороним,
Кәзәтау – Ғәлиәкбәр ауылында, ороним, ҡушма һүҙ.
Кәзә ташы – Ғәлиәкбәр ауылында, ороним, ҡушма һүҙ.
Кәлтәгәү – ялан, гидронимдан.
Кәмә сығышы – Тимер ауылы эргәһендә, гидроним, ҡушма һүҙ
Кәмәше – Тимер ауылы эргәһендә, кәмә сығышы ҡыҫҡартылып, яһалма һүҙ барлыҡҡа килгән.
Кәртәле – Күжә йылғаһы буйында ялан, йылға, яһалма һүҙ.
Кәртәле ялан – Күжә йылғаһы буйында ялан, ҡушма һүҙ.
Кәртәташ – Ғәлиәкбәр ауылына ҡарай, ороним, ҡушма һүҙ.

Ҡ Ҡаҙна уяһы – Яңы Монасип ауылына ҡарай. Ҡайраҡлы – Күжә йылғаһы буйында ялан, йылға, яһалма һүҙ. Ҡайынсуҡы –Бикташ ауылының көнъяғында ороним. Ҡаҡсыр – Яңы Монасип ауылында, ороним, Ҡайынтуғай – Нәби ауылының һул яғында, Байҡашта. Ҡалыу – Ғәлиәкбәр ауылында, ороним, ҡылымдан яһалған, яһалма һүҙ. Ҡарабейә – Яңы Собханғол ауылында, ялан. Ҡарағайсабын – Ғәлиәкбәр, Яңы Монасип ауылдарында, ҡушма һүҙ. Ҡаран – гидроним, Ғәлиәкбәр ауылына ҡарай. Ҡарас йылғаһы – Яңы Мөсәт ауылына ҡарай, гидроним, антропонимдан, Ҡарасәс исемле ҡатын исеменән. Ҡарабешә – Ғәлиәкбәр ауылында, ялан, ҡушма һүҙ. Ҡарағошто – йылға, ялан, ҡушма һүҙ. Ҡарағол – Тимер ауылы эргәһендә,, ялан, ҡая, антропонимдан, ҡушма һүҙ. Ҡаратау – Тимер ауылында, ороним, ҡушма һүҙ. Ҡараңғуй – Килдеғол ауылынан Һарағы йылғаһы буйындағы ялан, Үргеҙ-ма тип тә йөрөтөлә. Ҡараһыйыр – Тимер ауылына ҡарай, ороним, ҡушма һүҙ Ҡараһөбә – Исламбай ауылы эргәһендә, гидроним, ҡушма һүҙ Ҡарасура ҡәбере – Яуымбай ауылы эргәһендә, антропонимдан, Бабай үлеге тип тә йөрөтөлә. Ҡартөй – Яуымбай ауылында, ҡушма һүҙ. Ҡаршытау – Яуымбай, Үрге Нөгөш, Байғаҙы ауылында, ороним, ҡушма һүҙ. Ҡаршы туғай – Янһары ауылында. Ҡасыу юлы(Ҡасыюл) – Тимер ауылында, ороним, дромоним, ҡушма һүҙ. Ҡатайғошҡан (Ҡатай һуғышҡан) – Яңы Мөсәт ауылына ҡарай, ороним, этнонимдан. Ҡалмаҡай – Тимер ауылында, ороним, ялан, этнонимдан. Ҡана – Ағиҙел йылғаһының һул ҡушылдығы, гидроним. Ҡалҡаман – Тимер ауылында, ороним, антропонимдан. Ҡалғаһау – Ғәлиәкбәр ауылында, йылға, ялан, ҡылымдан яһалған (ҡалған һау), ҡушма һүҙ. Ҡамышаҡ – Яуымбай, Иҫке Монасип ауылдарында, гидроним. Ҡарағасйорт – Ғәлиәкбәр ауылы янында, ялан, йылға, ҡушма һүҙ. Ҡарайғыр – Яуымбай ауылында, ялан, ҡушма һүҙ. Ҡаран – Ғәлиәкбәр ауылына ҡарай, гидроним, Ҡаныш – Үрге Нөгөш ауылы эргәһендә, гидроним, антропонимдан. Ҡанышай – Үрге Нөгөш ауылы эргәһендә, гидроним, антропонимдан. Ҡандыбил – Байғаҙы ауылына ҡарай, гидроним, йәйләү. Ҡаншал – Килдеғол ауылында, ҡан төҫөндәге тау, ороним. Ҡоҙаш – Яуымбай ауылында, антропонимдан. Ҡоҙғонташ – Яңы Монасип ауылында, ороним, ҡоҙғон ояһы бар. Ҡабырсаҡлы морон – Яңы Монасип ауылында, ҡабырсаҡ йыйылып ятҡан ҡомлоҡ бар. Ҡоҙғон ҡаяһы – Яңы Монасип ауылында, ороним, Ҡойонсоҡ шишмәһе – Яңы Собханғол ауылы эргәһендә, ҡойо – бысраҡ һүҙенән. Ҡортсолоҡ – Тимер ауылында, аҡлан, ҡушма һүҙ. Ҡолғана – ойконим. Ҡолош үҙәге – Яуымбай ауылында, антропонимдан, ҡушма һүҙ. Ҡоръятмаҫ – Яңы Монасип ауылы, гидроним, ҡоро ятмаҫ һүҙбәйләнешенән. Ҡомйылға – Яңы Собханғол ауылында, гидроним. Ҡотан – ойконим. Ҡотоҡай баҙы – Брәтәк ауылында, гидроним, антропонимдан. Ҡотло Булат түше – Яңы Собханғол ауылындағы тауҙа, антропонимдан. Ҡужан шишмәһе – Нәби ауылында, гидроним. Ҡунаҡбай ҡотоғо – Яңы Монасип ауылына ҡарай, гидроним, антропоним-дан. Ҡумырт кисеү – Исламбай ауылына ҡарай. Ҡуҡрауыҡ – Ғәлиәкбәр ауылында, гидроним, Нөгөш йылғаһының уң ҡу-шылдығы, ҡылымдан яһалған. Ҡурғашлы – ойконим, гидронимдан. Ҡурыуҙы – Байназар ауылында, ороним, ҡылымдан яһалған. Ҡурпытуғай – Әтек ауылына ҡарай, ялан. Ҡусҡарбаҡ – Иҫәнғаҙы (бөткән) ауылының икенсе атамаһы, ойконим, антропонимдан. Ҡушйылға – гидроним, Ғәҙелгәрәй ауылы янында, Оло Нөгөш йылғаһының һул ҡушылдығы, ҡушма һүҙ. Ҡуян ауылы – ойконим, ҡушамат тағыуҙан Нәби ауылының халыҡ телендә-ге атамаһы. Ҡыҙҙарҙы айыу ашаған ер – Яңы Монасип ауылына ҡарай. Ҡыҙҙар тауы – Яңы Мөсәт ауылына ҡарай, ороним. Ҡыҙбикә мороно – Байғаҙы ауылы янындағы тауҙа. Ҡыҙылташ – Ғәлиәкбәр ауылында, ялан, ҡушма һүҙ. Ҡыҙүлгән – Ғәлиәкбәр ауылы янында, ялан, ҡылымдан яһалған, ҡушма һүҙ. Ҡыҙматаш – Ғәлиәкбәр ауылында, йылға эсендәге таш, ҡушма һүҙ. Ҡыҙыл ер – Яңы Мөсәт ауылына ҡарай, ялан. Ҡыҙылъяр – Яңы Монасип ауылы янында, балсығы ҡыҙыл булып, ямғыр яуғанда Иҙелгә йыуылып төшә. Ҡыҙылташ – Яуымбай ауылына ҡарай, ороним. Ҡыуғарағай – Ғәлиәкбәр ауылында, ялан, ҡушма һүҙ. Ҡырғыҙ айыры – Ғәлиәкбәр ауылында, йылға, этнонимдан, ҡушма һүҙ. Ҡырташ – Байназар ауылына ҡарай, ороним. Ҡырын ер – Нәби ауылына ҡарай, дромоним. Ҡыҫҡуй – Ғәлиәкбәр ауылында, ҡушма һүҙ. Ҡыпсаҡ – рәсми телдәге Әбделмәмбәт ауылының халыҡ телендәге исеме, этнонимдан. Ҡыҫыҡ – ойконим, гидронимдан, Кесе Нөгөш буйындағы бөткән ауыл. Ҡыярат тауы – Тимер ауылында, ороним, ҡылымдан (ҡыйратыу). Ҡыяюл – Тимер ауылына ҡарай, дромоним, ҡушма һүҙ. Л Лапшин утары – Брәтәк ауылына ҡарай, йәйләү, антропонимдан, Нөгөш-йорт атамаһы менән дә йөрөтөлә. М Маҙалы – Аҫҡар ауылы янында тау һырты, ороним, маҙа, ыҙа һүҙенән алынған. Майғойған – Яуымбай ауылында, ороним, ҡушма һүҙ. Майсергән – Тимер, Яңы Мөсәт ауылдарына ҡарай, ялан, ҡушма һүҙ. Масаҡ – Иҫке Монасип ауылында, ороним, башаҡ – диалектта масаҡ. Маяҡ – Ғәлиәкбәр ауылына ҡарай, Ҡалыу тауы башында булған. Маяҡ түбәһе – Килдеғол ауылына ҡарай. Мерәҫ киткән юл – Әтек ауылына ҡарай, дромоним, ялан, антропонимдан. Мораҙым – ойконим, антропонимдан, икенсе исеме Аратау. Мортаҙа яланы –Янһары ауылына ҡарай. антропонимдан, ялан, ҡушма һүҙ Монасип – ойконим, антропонимдан. Мишәр – ойконим, этнонимдан. Муйыллы төбәк (Муйылтүбә) – Килдеғол ауылына ҡарай, ялан, ҡушма һүҙ. Муйыллы туғай –Үрге Нөгөш ауылына ҡарай, Оло Нөгөш буйында. Муйылтөп – Ғәлиәкбәр ауылы янында, ялан, ҡушма һүҙ. Муллатуғай – Ғәлиәкбәр ауылында, антропонимдан, ҡушма һүҙ. Мусағәле – Әтек ауылына ҡарай, гидроним, антропонимдан. Мулла түше – Нәби ауылына ҡарай, йәйләү, антропонимдан. Мөсәт – ойконим, антропонимдан. Мәйгәште – Иҫке Монасип ауылы янында, гидроним, ороним, мағаш – бе-йек тау. Мәҡсүт – ойконим, антропонимдан. Мәндәғол – ойконим, антропонимдан, ғул – уйһыулыҡтағы үҙән. Мәрйәкәй – Яңы Монасип ауылына ҡарай, ялан. Мәрхәм күле – Әтек ауылына ҡарай, гидроним, антропонимдан. Мәсем - ороним, антропонимдан. Мәсет тауы – Ғәлиәкбәр ауылында, ороним, ҡушма һүҙ. Мәсет уяһы – Ғәлиәкбәр ауылында, ороним,, ҡушма һүҙ. Мәтәл – Килдеғол ауылына ҡарай, гидроним, мәте һүҙенән. Мәһәҙи – ойконим, антропонимдан. Н Ноҡот тауы – Әтек ауылына ҡарай, ороним. Нөгөш – Бөрйән районында йылға, Ағиҙел йылғаһының уң ҡушылдығы. Нөгөшйорт – Брәтәк ауылына ҡарай, йәйләү, Лапшин утары атамаһы менән дә йөрөтөлә. Нәби – ойконим, антропонимдан.

О Оҙонуй – Ғәлиәкбәр ауылында, ҡушма һүҙ. Оҙонсал – Килдеғол ауылына етәрәк ялан. Оҙон ялан – Кесе Нөгөш буйындағы ҙур ялан. Олоғор – Яуымбай ауылында, ороним, ҡушма һүҙ. Олоҡыҙылташ – Яуымбай ауылында, ороним, ҡушма һүҙ. Олотау – Яуымбай ауылында, ороним, оло һәм тау һүҙҙәренән яһалған, ҡуш-ма һүҙ. Ослотау – Иҫке Монасип ауылы янында, ороним, ҡушма һүҙ. Оло күл – гидроним, Ғәҙелгәрәй ауылында. Оло Нөгөш – Ғәлиәкбәр ауылынан аға, гидроним, антропонимдан, ҡушма һүҙ. Оло Салажы – Әтек ауылы эргәһендә, гидроним, ялан. Оло Соңғор – Нәби ауылына ҡарай, ауылдан көнбайышта урынлашҡан. Был урын соҡорло. Оҫҡон туғай – Тимер ауылының эргәһендә, үлән исеменән, ҡушма һүҙ Оҫҡонлоғор – Үрге Нөгөш ауылы менән Кәшәле ауылы араһында Кәрлек һәм Арғы Үшә йылғалары уртаһында оҫҡонло түбә. Ө Өлкән Аҡбейек – Яуымбай ауылында, ороним, ҡушма һүҙ. Өйрәкле – Мәндәғол ауылы етәрәк, Ағиҙел йылғаһы буйындағы ҡая. Өйрәкташ –Үрге Нөгөш ауылы янында, Нөгөш йылғаһы буйында ҡая, оро-ним, ҡушма һүҙ. Өйрөлтмәк – Иҫке Собханғол ауылы эргәһендә, Ағиҙел йылғаһы эсендә, ҡылымдан. Өкө ҡаяһы – Яуымбай ауылында, ороним. Өкө ояһы – Яуымбай ауылында, ороним, ҡушма һүҙ. Өкөташ – Яуымбай ауылында ороним, ҡушма һүҙ. Өсуй – Яңы Собханғол ауылына ҡарай. Өстамаҡ – Брәтәк ауылына ҡарай, гидроним. Өмөкамал төбәге – Килдеғол ауылына ҡарай, ялан, антропонимдан. Өмөткән – Яуымбай ауылында, ороним, өмә иткән һүҙенән, ҡушма һүҙ. Өмөткән яланы – Яуымбай ауылы, өмә иткән һүҙҙәренән. Өс туған ҡаяһы – Ағиҙел йылғаһы буйында, ороним, ҡушма һүҙ. Өсөйлө – Ғәлиәкбәр ауылының бер өлөшө, ҡушма һүҙ П Пакистан – Ғәлиәкбәр ауылында, тыҡрыҡҡа ҡушамат, ил исеменән. Паравай – Ғәлиәкбәр ауылында, йылға буйында сайыр ағыҙған урын. Поселок – Ағиҙел ҡасабаһының рәсми булмаған атамаһы. Партизандар ҡыуаҡлығы – Яңы Мөсәт ауылына ҡарай. Р Раһай – Раһай яланының атамаһы раһ (фарсы теленән – “юл”) һүҙенән сыҡҡан тип фараз итеп була. Риф күле – Яңы Монасип ауылы янында, гидроним, антропонимдан. Рәмзи юлы – дромоним, антропонимдан, Яңы Монасиптан Иҫке Монасипҡа һалынған юл. Рәхимйән ташы – Килдеғол ауылындағы таш, антропонимдан. Раҡай – Мәндәғол ауылында Рабиға яланының атамаһы Раҡай әйләнгән, антропонимдан. С Сабирйән түңгәге – Килдеғол ауылында, антропонимдан. Саҡмағош – гидроним, Иҫке Мөсәт ауылынан аға, ҡушма һүҙ. Саҡма таштар бар. Санатөшкән – Яуымбай ауылында, ороним, ҡушма һүҙ. Сания соҡоро – Нәби ауылында, антропонимдан, балсыҡ ала башлаусы хөрмәтенә. Сатра – Нәби, Яңы Собханғол ауылдарында, гидроним, саптыра һүҙенән Сатыра – Сатра атамаһы килеп сыҡҡан. Саталыүҙәк – Яуымбай ауылында, сата һәм үҙәк һүҙҙәренән яһалған, ҡушма һүҙ. Сапа й. – Әтек ауылында, гидроним. Сейәлеморон – Яңы Собханғол ауылында, ороним. Сейәлетау – Әтек ауылында, ороним. Серәкәй – ороним, Алағуян йылғаһы буйындағы, ялан. Сибәкәй – Яңы Собханғол ауылына ҡарай, ялан, сибәркәй һүҙе ҡыҫҡар-тылған. Силос соҡоро – Яңы Монасип ауылы янында. Ситҡыр – Яуымбай ауылында, ороним, ҡушма һүҙ. Соңғор – гидроним, Бәккән (Нөгөш йылғаһына ҡоя) йылғаһының уң ҡушыл-дығы. Ошо исемле тау һырты бар. Суҡҡарағас – Байғаҙы ауылында суҡ ҡарағас үҫкән ялан. Суҡмуйыл – Ғәлиәкбәр ауылында, Оло Нөгөш буйында, ҡушма һүҙ. Суҡтал – Үрге Нөгөш ауылынан көньяҡта, Мәҡсүт ауылы йүнәлешендә, һуҡмаҡ уялы яланға алып сыға. Ауылдан биш саҡрым тирәһе. Суҡраҡты – Тимер ауылы янында, гидроним, суҡраҡ һаҙматлы ерҙән ине ағып сыға, яһалма һүҙ. Сусҡаморон – Ғәлиәкбәр ауылы янында, Нөгөш йылғаһында ҙур бөгөлөш, ҡушма һүҙ. Сусҡа фермаһы – Тимер ауылы янында, Боһондо йылғаһы буйындағы элекке ферма урыны, халыҡ УТФ тип тә йөрөтә. Сусаҡ(суҡ уҫаҡ) – Яуымбай ауылында, ороним, ҡушма һүҙ. Сусаҡ үҙәге – Яуымбай ауылында, ҡушма һүҙ.

Суһаҡ – Нәби  ауылында, ороним, суҡ уҫаҡ һүҙенән алынған, ул тауҙа уҫаҡ ағасы күп булған.

Сыбарайғыр – Тимер ауылы янында ҡая, ороним. Сыуаҡай – Аҫҡар ауылына ҡарай, ялан, сыуаҡ ай килде тигәндә барлыҡҡа килгән. Сылтырбикә –Яңы Монасип ауылына ҡарай, гидроним, ымлыҡтан яһалған. Сыңғырауыҡ – Яуымбай ауылында, шишмә, ымлыҡтан яһалған, оҡшатыу Сәмиға күпере – Ғәлиәкбәр ауылында, антропонимдан, ҡушма һүҙ. Сәғит баҙы – Исламбай ауылына ҡарай, антропонимдан. Сәфәр утары – Ғәлиәкбәр ауылы янында, антропонимдан, ҡушма һүҙ. Сәфәр соҡоро – Яуымбай ауылына ҡарай, антропонимдан. Сәңгелдәк йылғаһы – Байғаҙы ауылы янында, гидроним. Сәңгелде яланы – Яуымбай ауылы янында, Иҫәнкилде тип атағандар. Яйлап телдән-телгә күсә килә, Сәңгелде тип атап йөрөтә башлағандар. Т Таҡыясусаҡ – Ғәлиәкбәр ауылында, ороним, ҡушма һүҙ. Танасыҡҡан – Исламбай ауылы янында, гидроним, һаҙ урын. Таңбикә – Нәби ауылы янында, сабынлыҡ, антропонимдан. Тарбаҡ – Яуымбай ауылында, ороним, тауҙа йыуан тарбаҡлы ҡарағас үҫә, ҡушма һүҙ. Тарбаҡ бөтә – Яңы Собханғол һәм Иҫке Мөсәт ауылы араһында тарба-йып (тарбаҡын) йыуан ҡарағай үҫкән урын. Тарыбай – Әтек ауылы янында, ялан, антропонимдан. Тарыуал – ойконим, антропонимдан. Тарҡын туғайы – Яңы Мөсәт ауылына ҡарай, тар һәм ҡын һүҙҙәренән. Ташкисеү – Килдеғол, йылғаһында. Ташкүпер – Брәтәк һәм Һәйет ауыл араһында Екатерина батша (Әбей батша) һалдырған күпер, ҡушма һүҙ. Татар үлеге – Иҫке Монасип һәм Яңы Монасип ауылдары араһындағы уя. Тауыҡ фермаһы – Яңы Мөсәт менән Иҫке Собханғол араһында. Ташлы – Брәтәк ауылына ҡарай,гидроним. Ташморон – Әтек, Яуымбай ауылдарында, ороним, ҡушма һүҙ. Ташөй – Яуымбай ауылы янында, мәмерйә,таш һәм өй һүҙҙәренән, ҡушма һүҙ. Текәморон – Янһары ауылы янында, антропонимдан. Тимер – ойконим, антропонимдан. Тимер айыры – Ғәлиәкбәр ауылы янында йылға, гидроним, ҡушма һүҙ. Тирмән туғайы – Тимер ауылы янында, Боһондо йылғаһы буйында. Туйбуға(туй булған) – Ҡотан ауылына ҡарай, ороним. Тумаҙыҡ – Яуымбай ауылында, ялан, ҡушма һүҙ. Туҡалбаш – Яңы Монасип ауылы эргәһендә, айыу туҡал һыйырҙы ашаған урын. Туҡмаҡ – Ғәлиәкбәр ауылында, гидроним, ороним, яһалма һүҙ. Туңмаҫкүл – Ҡотан ауылы янында, гидроним. Түбарҡа – Нәби ауылында ялан. Түбәнге ауыл – ойконим, Оло Нөгөш буйында бөткән ауыл. Түбәйорт – Әтек ауылы эргәһендә. Төлкосҡан – Мәндәғол, Аҫҡар ауылдары эргәһендә, ороним. Төлкөташ – Брәтәк ауылы эргәһендә, ороним. Тыранса келәт – Иҫке Монасип ауылы эргәһендә. Тәкәғыр – Ғәлиәкбәр ауылында, ороним, ҡушма һүҙ. Тәкәһуйған – Иҫке Мөсәт ауылы эргәһендә, ялан. Тәрәнгисеү – Ғәлиәкбәр ауылы янында, йылға, ҡушма һүҙ. Тәрәнуй – Тимер ауылына төшкән юл эсендәге уя, ҡушма һүҙ. Тәпәнәк – Иҫке Монасип ауылы янында, ороним. У Уралтау – Ғәлиәкбәр ауылында, ороним, антропонимдан, ҡушма һүҙ Уртағыр – Яуымбай ауылында, ороним, ҡушма һүҙ. Уртайорт – Ғәлиәкбәр ауылы янында, йәйләү, ҡушма һүҙ Ураҙбикә юлы – Яңы Монасип ауылы эргәһендә, дромоним. Ураҙы – Байғаҙы ауылы эргәһендәге тау, ороним. Үр аҙымы, тора-бара Ураҙы тип йөрөтә башлағандар Урыҫ юлы – Иҫке Монасип һәм Әбделмәмбәт ауылдары аша Әүжән урыҫ-тары баҙарға йөрөгән, дромоним. Урыҫ килгән – Исламбай ауылына яҡын урын, этнонимдан, урыҫ мил-ләтенән булған кеше йәшәгән. Урыһ(ҫ)ай – Исламбай ауылына яҡын урын, ялан, гидронимдан. Уҫағуй – Ғәлиәкбәр ауылында, гидроним, ҡушма һүҙ. Уҫаҡлыуй – Яуымбай ауылында, ҡушма һүҙ Ү Үҙән – гидроним, Бөрйән районындағы йылға, Ағиҙел йылғаһының һул ҡу-шылдығы. Үлектәр арҡаһы – Тимер ауылы янында, ялан, ҡушма һүҙ. Үрге Нөгөш – ойконим, ҡушма һүҙ. Үргеҙма – Иҫке Собханғол ауылы эргәһендәге ялан. Үркәс – Әтек ауылы янында, ороним, Үр яланы – Исламбай ауылы янында ялан. Үтәйәмбәт – Байғаҙы ауылы янында, ороним, антропонимдан. Үртән буйы – Яңы Монасип ауылы янында. Ф Ферма – һәр ауыл эргәһендәге элекке колхоз, совхоздың фермаһы булған урын. Филатов – Нәби ауылы янында антропонимдан Филатов йәки Клатуй тауы. Финляндия – ойконим, ил исеменән, Иҫке Собханғол ауылының Баҙал тауы итәгендәге яңы биҫтәнең халыҡ телендәге атамаһы. Һ Һабансы – Яңы Монасип янындағы ялан. Һарағы – ойконим, Үҙән йылғаһының һул ҡушылдығы атамаһынан, иҫке төрки телендәге саруғ – һары һүҙенән. Һарат уяһы – Ғәлиәкбәр ауылында, ҡушма һүҙ. Һарналы – Ғәлиәкбәр ауылы янында, һарына күп үҫә. Һарт – ойконим, этнонимдан. Һуғыш туғайы – Ғәлиәкбәр ауылы янында, ҡушма һүҙ. Һырт – Яуымбай ауылында, ороним, ҡушма һүҙ. Һыуыҡҡолаҡ – Ғәлиәкбәр ауылында, Яңы Монасип ауылдарында йылға буйы, ҡушма һүҙ. Һөрөмбәт – Ғәлиәкбәр ауылында, йылға буйыдағы аҡлан, ҡушма һүҙ. Һәүәнәк – гидроним, Үҙән йылғаһының һул ҡушылдығы, Байғаҙы һәүән – шәп ағымды аңлата, -әк яһаусы ялғау. Һәүәнәкташ – ороним, Һәүәнәк йылғаһы тамағында тау, ялан, йәйләү уры-ны. Һимеҙтай – Әтек ауылында, ялан. Ш Шаңғырауыҡ ҡаяһы – Ғәлиәкбәр ауылында, ҡылымдан яһалған, ҡушма һүҙ. Шүлгән башы – ялан, Ғәҙелгәрәй ауылы янында, Шүлгән йылғаһының башланған ере. Шүлгән й. – гидроним, Ғәҙелгәрәй ауылы янында. Шүлгәнташ – Ғәҙелгәрәй ауылы янындағы мәмерйә. Шәреле (Шүрәле уй) – Тимер ауылы янында. Шыйыҡ бутҡа – Янһары ауылында, асыҡлыҡ. Шыуҙырғыс – Тимер ауылы ҡаршыһындағы тау, бүрәнә шыуҙырғандар. Шыуматаш – Исламбай ауылына яҡын, текә ҡая, ороним. Шәйек – гидроним, Нөгөш йылғаһының һул ҡушылдығы. Шәре башы – Ғәлиәкбәр ауылында янында, аҡлан, ҡушма һүҙ. Шәре й. – Ғәлиәкбәр ауылы янында, гидроним, ҡушма һүҙ. Шәрифә тауы – Яуымбай ауылында, ороним, антропонимдан, ҡушма һүҙ. Шәшкеҡасҡан – Яуымбай ауылында, ороним, шәшке һәм ҡасҡан һүҙ-ҙәренән яһалған, ҡушма һүҙ. Ы Ығышма – гидроним, Ғәҙелгәрәй ауылы эргәһендәге Йылҡысыҡҡан күле эргәһендәге күл, күл эсендәге ағас шылып йөрөй. Ырғыҙлы – ойконим, гидронимдан, Ағиҙел йылғаһының һул ҡушылдығы. Ыхмайыл – гидроним, ыҫмала һүҙенән алынған, Үҙән йылғаһының һул ҡушылдығы. Э Эстакада – Яңы Мөсәт ауылы эргәһендә ағас тейәү урыны. Этаяҡ – Яңы Монасип һәм Тимер ауылдары араһындағы элекке ферма ата-маһы. Этаяҡ тармалығы – Этаяҡ фермаһы эргәһендә үҫкән үҫемлек исеменән. Эт тыҡрығы – Ғәлиәкбәр ауылында, тыҡрыҡ, ҡушма һүҙ. Энәлек – Яңы Монасип ауылына яҡын урында үҫкән ағастарҙың күп булыуына бәйле. Ә Әбделмәмбәт – ойконим, антропонимдан, халыҡ телендә Игелек, Ҡыпсаҡ, Үҙән атамалары менән йөрөй. Әҙһәм хәҙрәт шыршыһы – Ғәлиәкбәр ауылындағы зыяраттағы иң ҙур шыршы, антропонимдан, 1918 йылда хәҙрәттең ҡәбере өҫтөнә ултыртылған. Әлеш – гидроним, антропонимдан, Оло Нөгөш йылғаһына ҡойған Күжә йылғаһының һул ҡушылдығы. Әлешйорт – Әлеш йылғаһы буйындағы элекке йәйләү атамаһы, антропоним-дан. Әлмәс ҡотоғо – Әтек ауылына ҡарай, антропонимдан, Әлмөхәмәт исемле кешегә бәйле. Әмир суҡыһы – Брәтәк ауылында, антропонимдан. Әрҙәкле – Исламбай ауылы тау һырты, әрҙәтте (әрләтте) – диалекттағы варианты фонетик яҡтан үҙгәргән. Әрҙәнә үре – Яуымбай ауылында, ороним, ҡушма һүҙ.

Әсе – Үрге Нөгөш ауылы эргәһендәге тоҙло урындың атмаһы, русса солончак.

Әсебар – Ғәлиәкбәр ауылы эргәһендә Оло Нөгөш йылғаһының һул ҡушыл-дығы. Әтек – ойконим, гидронимдан. Әүҙекте йылғаһы – Килдеғол ауылында, гидроним, әүеү, ауыу һүҙенән. Ю Юрматау – ороним, Бөрйән районында тау һырты. Я Ябаҡ – ойконим, Ишдәүләт ауылының тәүге атамаһы. Яҙҙауар – Тимер ауылы эргәһендә, ялан, ҡая, яҙ һәм вар(ыуар – йорт ) һүҙҙәренән, ҡушма һүҙ. Яланайыры – Оло Нөгөш йылғаһының уң ҡушылдығы, ялан һәм айыр һүҙҙәренән. ҡушма һүҙ. Яуымбай – ойконим, антропонимдан. Яҙғыйорт – Ғәлиәкбәр ауылында, боронғо йәйләү атамаһы, ҡушма һүҙ. Ямаш – Үрге Нөгөш ауылының халыҡ телендәге исеме, этнонимдан. Ямашлы – гидроним, Аҡбулат йылғаһының ҡушылдығы. Янған ҡыуыш – Яңы Монасип ауылына ҡарай. Янһары – ойконим, Яңы Собханғол ауылының тәүге, рәсми булмаған атамаһы. Янтыҡ – Нәби ауылынан, янсыҡ кеүек бәләкәй урын булған өсөн аталған. Яулыҡ киҫкән – Әтек ауылында, ялан Япония – ил исеменән, Яңы Мөсәт ауылы халҡына ҡушамат тағыуҙан. Яңы Монасип – ойконим, антропонимдан. Яңы Мөсәт – ойконим, антропонимдан, Алағуянбашы, Берлек, Япония атамалары менән дә йөрөй. Яхъя күле – гидроним, антропонимдан, Тимер ауылы янындағы бәләкәй күл. Яңғыҙ ҡарағай – Нәби ауылының һул яғында, Байҡашта. Яңыл аралы – Тимер ауылы эргәһендә, антропонимдан, Яңылбикә исемле ҡатынға бәйле. Яңы Собханғол – ойконим, Янһары ауылының рәсми атамаһы, антропонимдан. Х Хәҙрәт юлы – Әтек ауылында, дромоним. Хисам күле – Әтек ауылында, гидроним. Химзавод – Яңы Монасип ауылы янында химик ашламалар һаҡлаған урын. Ҡушымта 2 Ырыу, ҡәбилә, халыҡ, ил исеме менән район үҙәге Бөрйән, Бөрйән районы, Бөрйән йылғаһы, Бөрйән юлы, Һарт, Мишәр, Ҡыпсаҡ, Ямаш, Башҡорт утары, Ҡырғыҙ айыры, Ҡатайғошҡан, Ҡалмаҡай, Татар үлеге, Урыҫ юлы, Урыҫ килгән, Урыһ(ҫ)ай, Афғанистан, Пакистан, Япония. Ҡушымта 3 Һөнәргә, эшкә бәйле атамалар Арыҫлан ҡарт соҡоро, Аштыҡ уяһы, Баҙ яҡҡан соҡор, Баҙъялан, Балаган, Баҙ тауы, Баҙ соҡоро, Быҙау үлгән, Дегет тауы, Завод, Зыя баҙы, Ишбулды баҙы, Көтөүсе яланы, Ҡотоҡай баҙы, Паравай, Сусҡа фермаһы, Сәғит баҙы, Тарыбай, Тауыҡ фермаһы, Тирмән туғайы, Һабансы, Ферма, Химзавод, Ыхмайыл. Ҡушымта 4 1. Ҡортсолоҡҡа бәйле атамалар 2. Зәкир солоғо, Күсоя, Ҡортсолоҡ, Пасека. Ҡушымта 5 Урмансылыҡ һөнәренә бәйле атамалар Бешәлетау, Кардон туғайы, Кедр урманы, Посадка, Шыуҙырғыс (Ағиҙелгә тауҙан ағас шыуҙырғандар), Транса юлы, Трансакеләт ( трансалар һаҡланған ер), Эстакада (ағас тейәгән ер), Туҙтабан йылғаһы, Бүрәнәшыуған, Әрҙәнә үре. Ҡушымта 6 Бесән сабыуға бәйле атамалар 1. Выка (Ульяғол), Йәмилә сабыны, Кәбәнташ, Ҡарағайсабын, Мортаҙа яланы, Мәрйәкәй, Өмөткән, Өмөткән яланы, Арыҡтай, Сыуаҡай. Ҡушымта 7 1. Ағас исемен йөрөткән атамалар 1. Артышлытау, Баланйорт, Йүкәле туғай, Кедр урманы, Кәбәнғарағай Ҡайынсуҡы, Ҡайынтуғай, Ҡарағайсабын, Ҡарағасйорт, Муйыллы төбәк (Муйылтүбә), Муйыллы туғай, Муйылтөп, Партизандар ҡыуаҡлығы, Сабирйән түңгәге, Сейәлеморон, Сейәлетау, Суҡҡарағас, Суҡмуйыл, Суҡтал, Сусаҡ(суҡ уҫаҡ), Суһаҡ, Сусаҡ үҙәге, Энәлек, Яңғыҙ ҡарағай. Ҡушымта 8 2. Кеше исемен бирелгән ауылдар 1. Аҡбулат, Аралбай, Аҫҡар, Байғаҙы, Байназар, Брәтәк, Ғәҙелгәрәй, Ғәлиәк-бәр, Исламбай, Ишдәүләт (Ябаҡ), Иҫке Монасип, Иҫке Мөсәт, Иҫке Соб-ханғол, Иҫәнғазы (Күскәрбәк), Килдеғол (Һарағы), Ҡолғана, Ҡотан, Ҡус-ҡарбаҡ, Ҡыпсаҡ, Мораҙым, Монасип, Мөсәт, Мәндәғол, Мәһәҙи, Нәби, Тимер, Әтек, Әбделмәмбәт, Ябаҡ, Яуымбай, Ямаш, Янһары, Яңы Монасип, Яңы Мөсәт, Яңы Собханғол.

Ҡушымта 9

3. Кеше исемен йөрөткән ер-һыу атамалары 2. Айбикә тауы, Айһылыу, Аҡбулат, Арыҫлан ҡарт соҡоро, Бабсаҡ ҡәберлеге, Баҡҡол, Барлыбай, Бикташ, Боғасы, Бүләкбикә таш йәки Бүләкбикә ҡаяһы, Бәғиҙә тауы, Ғилман күпере, Ғаффар утары, Ғүмәр ыҙмаһы, Ғәббәс утары, Ғәбит уяһы, Ғәзиз тауы, Ғәйниә ҡотоғо, Ғәле тауы, Ғәлиәкбәр соҡоро, Ғәлийән үҙәге, Дәүләтбай туғайы, Динислам тауы, Зөбәйлә ҡарандаһы, Зыя баҙы, Зәкир солоғо, Зәмзәбикә шишмәһе, Инсебикә, Исмәғил, Ишбулды баҙы, Иҫәнбикә һаҙы, Йосоп түше, Йәмилә сабыны, Йәнсалай ҡоҙоғо, Йәнгәрәй, Көләмбәт, Ҡарас йылғаһы, Ҡарағол, Ҡарасура ҡәбере, Ҡоҙаш, Ҡотоҡай баҙы, Ҡотло Булат түше, Ҡунаҡбай ҡотоғо, Мерәҫ киткән юл, Мораҙым, Мортаҙа яланы, Муллатуғай, Мусағәле, Мулла түше, Мәрхәм күле, Мәсем, Өмөкамал төбәге, Риф күле, Рәмзи юлы, Рәхимйән ташы, Раҡай, Сабирйән түңгәге, Сания соҡоро, Сәмиға күпере, Сәғит баҙы, Сәфәр утары, Сәфәр соҡоро, Таңбикә, Филатов, Шәрифә тауы, Әҙһәм хәҙрәт шыршыһы, Әлеш, Әлешйорт, Әлмәсҡотоғо, Әмирсуҡыһы, Яхъя күле, Яңыл аралы, Хәҙрәт юлы, Хисам күле. Ҡушымта 10 Үлән исеме йөрөткән атамалар Аҫҡараҡ, Аҫҡараҡ тамағы, Андыҙ яланы, Борсаҡһуҡҡан, Бүтәгәле, Дегәнәк, Еләклетүбә, Киндерҙ(е)уй, Көртмәле тауы, Ҡамышаҡ, Ҡурпы туғай, Оҫҡон туғай, Оҫҡонлоғор, Һарналы. Ҡушымта 11 Йорт, ҡыр хайуандарына бәйле атамалар Айғыр ҡороҡмаған, Айыуала, Айыуатҡан, Айыусапҡан, Айыуҙы, Аҡһыйыр яланы, Алағуян, Алағуян башы, Алағуян тамағы, Арыҡтай, Башмаҡшыуған, Бесәй ташы, Бесәй ояһы, Бәргәзә, Имәнйорт, Йыландуй, Йылҡысыҡҡан, Күктәкә, Кәзәтау, Кәзә ташы, Ҡарабейә, Ҡарайғыр, Ҡараһыйыр, Ҡуян ауылы, Ҡыҙҙарҙы айыу ашаған ер, Сусҡаморон, Сусҡа фермаһы, Сыбарайғыр, Танасыҡҡан, Туҡалбаш, Төлкосҡан, Төлкөташ, Тәкәғыр, Тәкәһуйған, Этаяҡ, Этаяҡ тармалығы, Эт тыҡрығы, Ябаҡ. Ҡушымта 12 Ҡош-ҡорт исеме менән атамалар Күркәтау, Ҡарағошто, Ҡоҙғонташ, Ҡоҙғон ҡаяһы, Өйрәкле, Өйрәкташ, Өкө ҡаяһы, Өкө ояһы, Өкөташ, Тауыҡ фермаһы.

Ҡушымта 13 Бөжәк исемдәре булған ер-һыу атамалары Серәкәй, Ҡортсолоҡ, Күгәүенле яланы, Күгәүенле йылғаһы. Ҡушымта 14 Тупраҡ, ҡаҙылма байлыҡтар сағылыш тапҡан ер-һыу атамалары Аҡбалсыҡ йылғаһы, Аҡташ, Баҙраш, Бурташ, Ҡайраҡлы, Ҡабырсаҡлы морон, Ҡаншал тауы, Ҡомйылға, Ҡурғашлы, Ҡыҙыл ер, Ҡыҙылташ, Мәтәл, Олоҡыҙылташ, Саҡмағош, Ташлы, Ташкисеү, Ташморон, Шыуматаш, Әсебар. Ҡушымта 15 Бер объекттың икенсеһенә ҡарата ҡасан барлыҡҡа килеүенә, ҡайҙа урынлашыуына ҡарап әйтелгән атамалар Алағуян башы, Алағуян тамағы, Аҫҡараҡ тамағы, Яңы Собханғол, Иҫке Собханғол, Яңы Мөсәт, Иҫке Мөсәт, Түбәнге ауыл, Яңы Монасип, Үрге Нөгөш, Үргеҙма, Иҫке Тарыуал, Кейәүҙәр үҙәге, Кесе Нөгөш тамағы. Ҡушымта 16 Бүтән халыҡтарҙың күсеп килеүе йәки үҙ-ара мөнәсәбәттәре арҡаһында барлыҡҡа килгән атамалар Волков утары, Волков йәйләүе, К(а)латуй, Боғаса (Пугачев) тауы, Ҡырғыҙ айыры, Капал өйө, Лапшин утары, Мишәр, Татар үлеге, Урыҫ юлы, Урыҫ килгән, Урыһ(ҫ)ай, Филатов. Ҡушымта 17 Ҡушамат тағыуҙан, үсекләшеүҙән: Япония (Яңы Мөсәт), Финляндия (Баҙал биҫтәһе), Ҡуян (ҡуян һымаҡ), Байҡаш (байҡау, күҙәтеү), Кепес (күҙ ҡабағы), Афғанистан, Пакистан, Эт тыҡрығы. Ҡушымта 18 Теге йәки был урындағы объекттың төҙөлөш материалына бәйле 1. Ташкүпер, Ағаскүпер, Кәртәле, Кәртәле ялан. Ҡушымта 19

Халыҡ кимәлендәге тарихи ваҡиғалар сағылыш тапҡан атамалар

Бабсаҡ ҡәберлеге, Ҡырғыҙ айыры, Баҙал (ҡатай һуғышҡан тау), Бейгилде, Бәләтар тауы, Бүтәү тауы, Ғәлийән үҙәге, Ҡаҙна уяһы. Ҡараһыйыр, Ҡарасура ҡәбере, Ҡатайғошҡан (Ҡатай һуғышҡан), Ҡурыуҙы, Ҡыярат тауы, Партизандар ҡыуаҡлығы, Үлектәр арҡаһы, Филатов. Ҡушымта 20 Ике төрлө (рәсми һәм рәсми булмаған (тәүге нигеҙ һалыусы йәки халыҡ телендәге) исем йөрөткән топонимдар Әбделмәмбәт – Ҡыпсаҡ, Игелек, Үҙән башы; Иҫке Монасип – Һарт; Яңы Монасип – Мишәр; Ғәҙелгәрәй – Шүлгән; Баҙал биҫтәһе – Финляндия; Яңы Мөсәт – Алағуянбашы, Берлек; Иҫке Собханғол – Бөрйән; Һарағы – үрге заповедник; Мораҙым – Аратау; Яуымбай – Ҡайнөй (ҡайын өй); Бәләкәй Ҡыпсаҡ – Кардон; Килдеғол – Һарағы; Яңы Собханғол – Янһары; Иҫке Мөсәт – Саҡмағош; Яңы Усман – Тарыуал; Нәби – Ҡуян; Үрге Нөгөш – Ямаш; Ағиҙел ҡасабаһы – поселок; Ябаҡ – Ишдәүләт. Ҡушымта 21 Кеше тәненә, кейем өлөштәренә оҡшатып яһалған атамалар Бүреле буйы, Кесе Нөгөш тамағы, Аҫҡараҡ тамағы, Бертеш, Еләклетүбә, Елдәрҡа, Ғәлийән үҙәге, Арҡа, Һыуыҡҡолаҡ, Кейәүҙәр үҙәге, Этаяҡ, Мулла түше, Ҡалыу мороно, Алағуян башы, Алағуян тамағы, Ҡәйнә теле (тёщин язык), Кепес, Сусҡаморон.

Ҡушымта 22[үҙгәртергә]

4. Ымлыҡтар, оҡшатыу һүҙҙәре 2. Сылтырбикә, Сыңғырауыҡ, Шаңғырауыҡ ҡаяһы.